Açık Bilim: Küresel Bir Gelecek için Şeffaflık ve Erişim

Bilimsel araştırma dünyası köklü bir dönüşümden geçiyor. Şeffaflık ve erişilebilirlik ilkeleriyle hareket eden Açık Bilim hareketi, araştırmanın nasıl yürütüldüğünü, yayıldığını ve kullanıldığını yeniden şekillendiriyor. Bu blog yazısı, Açık Bilim'in temel ilkelerini derinlemesine inceliyor, araştırmacılar, kurumlar ve bir bütün olarak toplum için faydalarını keşfediyor ve daha adil ve etkili bir küresel araştırma ortamı oluşturmadaki kritik rolünü vurguluyor.

Açık Bilim Nedir?

Açık Bilim, bilimsel araştırmayı daha erişilebilir ve şeffaf hale getirmeyi amaçlayan bir dizi uygulamayı kapsar. Bu sadece açık erişim yayıncılıkla ilgili değildir; verilerden ve kodlardan metodolojilere ve hakem değerlendirme raporlarına kadar araştırma sürecinin tüm yönlerinin paylaşımını teşvik eden bütünsel bir yaklaşımdır. Nihai amaç, keşifleri hızlandırmak, araştırma bulgularının güvenilirliğini artırmak ve bilimsel çabaların toplumsal etkisini en üst düzeye çıkarmaktır.

Açık Bilim'in temel direkleri şunları içerir:

• Açık Erişim Yayıncılık: Araştırma yayınlarını abonelik ücretleri veya ödeme duvarları olmadan, her yerde, herkese ücretsiz olarak sunmak.
• Açık Veri: Araştırma bulgularının altında yatan verileri paylaşarak başkalarının sonuçları doğrulamasına, ikincil analizler yapmasına ve mevcut bilgi birikimi üzerine yeni bilgiler inşa etmesine olanak tanımak.
• Açık Kaynak Yazılım ve Kod: Araştırmada kullanılan yazılım ve kodu ücretsiz olarak erişilebilir kılarak işbirliğini ve tekrarlanabilirliği teşvik etmek.
• Açık Hakem Değerlendirmesi: Şeffaf ve işbirlikçi hakem değerlendirme süreçlerini teşvik etmek.
• Açık Eğitim Kaynakları (OER): Ücretsiz ve açık lisanslı eğitim materyalleri sağlamak.
• Vatandaş Bilimi: Halkı bilimsel araştırmalara dahil etmek.

Açık Bilim'in Faydaları

Açık Bilim'e geçiş, araştırmacılar, kurumlar ve genel olarak toplum için çok sayıda fayda sunar. Bunlar şunları içerir:

Araştırmacılar İçin:

• Artan Görünürlük ve Etki: Açık olarak erişilebilen araştırmaların keşfedilme, atıf alma ve kullanılma olasılığı daha yüksektir, bu da araştırmacılar ve çalışmaları için daha büyük bir etki yaratır.
• Bilginin Daha Hızlı Yayılması: Açık erişim yayıncılık, araştırma bulgularının yayılmasını hızlandırarak araştırmacıların birbirlerinin çalışmalarını daha çabuk geliştirmelerine olanak tanır.
• Gelişmiş İşbirliği: Açık Bilim ilkeleri, hem disiplinler içinde hem de disiplinler ve kurumlar arasında işbirliğini kolaylaştırır, inovasyonu teşvik eder ve karmaşık küresel zorluklara çözüm bulur. İşbirlikçi araştırma platformları (örneğin, Open Science Framework) gibi araçlar, dünya çapındaki araştırmacıların kaynakları ve bilgiyi paylaşarak birlikte çalışmalarına olanak tanır.
• İyileştirilmiş Tekrarlanabilirlik: Açık veri ve kod, diğer araştırmacıların bulguları doğrulamasına olanak tanıyarak araştırmanın güvenilirliğini ve inanılırlığını artırır. Bu, politika kararlarının genellikle araştırma bulgularına dayandığı tıp ve iklim bilimi gibi alanlarda özellikle önemlidir.
• Kariyer Gelişimi: Kurumlar ve fon sağlayıcılar, Açık Bilim uygulamalarını giderek daha fazla tanımakta ve ödüllendirmekte, bu da onları kariyer ilerlemesi için değerli kılmaktadır.

Kurumlar İçin:

• Gelişmiş İtibar: Açık Bilim'i benimsemek, şeffaflık ve sosyal sorumluluğa olan bağlılığı göstererek araştırma kurumlarının itibarını ve prestijini artırır.
• Artan Araştırma Verimliliği: Açık veri ve işbirlikçi araçlar, araştırma iş akışlarını düzenleyebilir ve araştırma süreçlerinin verimliliğini artırabilir.
• Daha İyi Yatırım Getirisi: Açık erişim yayıncılık ve veri paylaşımı, araştırmanın etkisini artırabilir ve araştırma finansmanındaki yatırım getirisini en üst düzeye çıkarabilir.
• Yetenekleri Çekme ve Elde Tutma: Açık Bilim uygulamaları, şeffaflığa ve işbirliğine değer veren araştırmacıları çeker ve daha dinamik ve ilgi çekici bir araştırma ortamına katkıda bulunur.

Toplum İçin:

• Hızlandırılmış İnovasyon: Araştırma ve verilere açık erişim, araştırmacıların, girişimcilerin ve politika yapıcıların mevcut bilgi birikimi üzerine inşa etmelerini sağlayarak inovasyonu teşvik eder.
• İyileştirilmiş Halk Sağlığı: Tıbbi araştırmalara açık erişim, halk sağlığını geliştirmek ve küresel sağlık krizlerine müdahale etmek için çok önemlidir. COVID-19 pandemisi sırasında, araştırma bulgularının ön baskı sunucuları ve açık erişimli dergiler aracılığıyla hızla paylaşılması, aşı geliştirme ve tedavi stratejilerinin hızlandırılmasında etkili olmuştur.
• Kanıta Dayalı Politika Oluşturma: Araştırma bulgularına açık erişim, kanıta dayalı politika oluşturmayı destekleyerek iklim değişikliği, ekonomik kalkınma ve sosyal adalet gibi kritik konularda daha bilinçli kararlar alınmasını sağlar.
• Daha Fazla Kamu Güveni: Açık Bilim, araştırmada şeffaflığı ve hesap verebilirliği teşvik ederek bilime ve bilimsel kurumlara olan kamu güvenini artırır.
• Vatandaşların Güçlendirilmesi: Vatandaş bilimi girişimleri, vatandaşları bilimsel araştırmalara katılmaları için güçlendirir, bilimsel okuryazarlığı teşvik eder ve bilime halkın katılımını artırır.

Açık Bilim'in Önündeki Zorluklar ve Engeller

Açık Bilim önemli faydalar sunsa da, tamamen açık bir araştırma ekosistemine geçiş birçok zorlukla karşı karşıyadır. Bunlar şunları içerir:

• Finansman Modelleri: Yayıncılık ortamına hakim olan geleneksel öde-yayınla modeli, Açık Erişim'in önünde bir engel teşkil etmektedir. Birçok açık erişimli dergi “yazar öder” modeliyle (örneğin, Makale İşlem Ücretleri – APC'ler) çalışsa da, maliyet özellikle düşük ve orta gelirli ülkelerden araştırmacılar için engelleyici olabilir. Kurumsal destek, elmas açık erişim (APC'siz dergiler) ve dönüştürücü anlaşmalar gibi yenilikçi finansman modelleri bu zorluğun üstesinden gelmek için kritik öneme sahiptir.
• Veri Yönetimi: Büyük ve karmaşık veri setlerini yönetmek ve paylaşmak zor olabilir ve sağlam veri yönetimi planları, altyapı ve beceriler gerektirir. Araştırmacıları veri kürasyonu, meta veri oluşturma ve veri paylaşımı en iyi uygulamaları konusunda desteklemek için eğitim ve kaynaklar gereklidir.
• Kültürel Direnç: Bazı araştırmacılar, kariyer gelişimi, fikri mülkiyet hakları veya geleneksel yayıncılık modellerinin algılanan değeri üzerindeki etkileriyle ilgili endişeler nedeniyle Açık Bilim uygulamalarına dirençli olabilirler. Açık Bilim uygulamalarını tanımak ve ödüllendirmek için kültürel bir değişim gereklidir.
• Altyapı ve Teknoloji: Açık Bilim'i desteklemek, açık kaynaklı yazılımlar, veri havuzları ve işbirlikçi platformlar dahil olmak üzere yeterli altyapı ve teknoloji gerektirir. Bu, dünya genelinde eşit olarak mevcut olmayan güvenilir internet erişimini de içerir.
• Farkındalık ve Eğitim Eksikliği: Birçok araştırmacı, Açık Bilim ilkeleri ve en iyi uygulamaları hakkında tam olarak bilgi sahibi değildir. Açık Bilim'in benimsenmesini teşvik etmek için eğitim ve destek sağlamak esastır.
• Hakem Değerlendirme Reformu: Geleneksel hakem değerlendirme süreçleri yavaş ve şeffaf olmayabilir. Hakem raporlarının kamuya açıklandığı açık hakem değerlendirmesi, şeffaflığı artırma ve hakem değerlendirmesinin kalitesini iyileştirme potansiyeli sunar, ancak uygulanması ve kabulü disiplinler arasında tek tip değildir.

Açık Bilim'i Uygulamak: Pratik Adımlar

Açık Bilim'i benimsemek çok yönlü bir yaklaşım gerektirir. İşte araştırmacıların, kurumların ve fon sağlayıcıların atabileceği bazı pratik adımlar:

Araştırmacılar İçin:

• Açık Erişimli Dergilerde Yayın Yapın: Saygın açık erişimli dergilerde yayın yapmayı önceliklendirin veya yazarların çalışmalarını kendi kendilerine arşivlemelerine izin veren dergilerde yayın yapmayı düşünün (yeşil açık erişim).
• Veri ve Kod Paylaşın: Araştırma verilerini ve kodunu FAIR (Bulunabilir, Erişilebilir, Birlikte Çalışabilir, Yeniden Kullanılabilir) veri ilkelerini izleyerek açık veri havuzlarında kamuya açık hale getirin. Zenodo, Figshare ve kurumsal veri havuzları gibi veri havuzlarını kullanın.
• Ön Baskılar: Yayını hızlandırmak ve geri bildirim toplamak için makalelerinizin ön baskılarını (hakem değerlendirmesinden geçmemiş versiyonlarını) ön baskı sunucularında (örneğin, bioRxiv, arXiv) paylaşın.
• Açık Kaynak Araçları Kullanın: Araştırmanızda mümkün olduğunca açık kaynaklı yazılım ve kod kullanın.
• Açık Hakem Değerlendirmesini Benimseyin: Açık hakem değerlendirme süreçlerine katılmayı düşünün.
• Açık Veri ve Yazılımlara Atıf Yapın: Araştırmanızda kullandığınız tüm açık veri ve yazılımlara uygun şekilde atıf yapın.
• Veri Yönetim Planları Geliştirin: Araştırma verilerinin sorumlu bir şekilde ele alınmasını ve paylaşılmasını sağlamak için kapsamlı veri yönetim planları oluşturun.
• Vatandaş Bilimine Katılın: Vatandaş bilimi projelerine katılın veya bu tür projeler başlatın.

Kurumlar İçin:

• Açık Bilim Politikaları Geliştirin: Açık Bilim uygulamalarını destekleyen ve teşvik eden kurumsal politikalar oluşturun.
• Finansman ve Altyapı Sağlayın: Açık erişim yayıncılığı, veri havuzları ve açık bilim altyapısı için fon ayırın.
• Eğitim ve Destek Sunun: Araştırmacılara Açık Bilim ilkeleri ve en iyi uygulamalar hakkında eğitim ve destek sağlayın.
• Açık Bilim Uygulamalarını Ödüllendirin: Terfi ve kadro kararlarında Açık Bilim uygulamalarına aktif olarak katılan araştırmacıları tanıyın ve ödüllendirin.
• Açıklık Kültürünü Teşvik Edin: Kurum içinde bir açıklık ve işbirliği kültürünü teşvik edin.
• Veri Yönetim Hizmetleri Kurun: Veri depolama, kürasyon ve paylaşım dahil olmak üzere veri yönetimi için kaynaklar ve destek sağlayın.
• Dönüştürücü Anlaşmalar Müzakere Edin: Açık erişim yayıncılığını sağlamak için yayıncılarla dönüştürücü anlaşmalar müzakere edin.

Fon Sağlayıcılar İçin:

• Açık Erişimi Zorunlu Tutun: Araştırmacıların bulgularını açık erişimli dergilerde yayınlamalarını veya açık veri havuzlarında kendi kendine arşivleme yoluyla erişilebilir kılmalarını zorunlu tutun. Wellcome Trust ve Ulusal Sağlık Enstitüleri (NIH) gibi birçok fon sağlayıcının zaten bu yönde bir zorunluluğu bulunmaktadır.
• Veri Paylaşımını Zorunlu Kılın: Araştırma verilerinin ve kodunun açık veri havuzlarında paylaşılmasını zorunlu kılın.
• Açık Bilim İçin Finansman Sağlayın: Açık erişim yayıncılığı, veri havuzları ve açık bilim altyapısı için fon ayırın.
• Eğitim ve Öğretimi Destekleyin: Araştırmacılara Açık Bilim ilkeleri ve en iyi uygulamalar hakkında eğitim ve öğretim sağlayın.
• Hibe Başvurularını Açık Bilim Uygulamalarına Göre Değerlendirin: Hibe başvurularını, başvuranların Açık Bilim'e olan bağlılıklarına göre değerlendirin.
• Veri Atıflarını Teşvik Edin: Uygun veri atıf uygulamalarını teşvik edin.

Açık Bilim'in Uygulamadaki Küresel Örnekleri

Açık Bilim dünya çapında ivme kazanıyor. İşte farklı ülkeler ve kıtalardaki Açık Bilim uygulamalarından birkaç örnek:

• Avrupa: Avrupa Komisyonu, Horizon Europe programı aracılığıyla yayınlara ve verilere açık erişimi teşvik eden güçlü bir Açık Bilim savunucusudur. Birçok Avrupa ülkesi ulusal açık bilim stratejileri geliştirmiştir.
• Amerika Birleşik Devletleri: ABD hükümetinin, NIH'in veri paylaşımı politikası ve Federal Araştırma Finansmanı için Açık Bilim Politikası da dahil olmak üzere Açık Bilim'i teşvik eden çeşitli girişimleri vardır. ABD Ulusal Bilim Vakfı (NSF) da araştırmalarda açık veri ve kaynakların kullanımını güçlü bir şekilde teşvik etmektedir.
• Latin Amerika: Brezilya ve Arjantin gibi birçok Latin Amerika ülkesinin uzun bir açık erişim yayıncılık geçmişi vardır ve birçok kurum kendi açık erişim havuzlarını işletmektedir. SciELO (Scientific Electronic Library Online) projesi, bölgesel bir açık erişim yayıncılık platformunun önde gelen bir örneğidir.
• Afrika: Afrika Açık Bilim Platformu, kıta genelinde açık bilimi teşvik etmeyi amaçlayarak araştırmacılara kaynaklar ve destek sağlamaktadır. Araştırma altyapısı ve eğitim programları oluşturmak için girişimler devam etmektedir.
• Asya: Güçlü hükümet desteğiyle Çin'deki Açık Bilim hareketi gibi girişimler, açık altyapı ve finansman programlarına yapılan önemli yatırımların yanı sıra gelişmektedir.
• Dünya Çapında: Open Science Framework (OSF) ve Research Data Alliance (RDA) gibi girişimler, Açık Bilim uygulamalarını desteklemek için küresel platformlar ve kaynaklar sağlamaktadır. OpenAIRE (Avrupa Araştırmaları için Açık Erişim Altyapısı) girişimi, Avrupa ve ötesinde açık bilimi desteklemek için ortak bir çabadır.

Bu örnekler, Açık Bilim'in küresel erişimini ve araştırmayı daha erişilebilir ve şeffaf hale getirmeye yönelik artan bağlılığı göstermektedir. Bu girişimlerin başarısı, sürekli işbirliğine, altyapı geliştirmeye ve politika desteğine bağlıdır.

Açık Bilim'in Geleceği

Bilimin geleceği şüphesiz açıktır. Açık Bilim hareketi ivme kazandıkça, birkaç önemli gelişme bekleyebiliriz:

• Artan Benimseme: Tüm disiplinlerde ve coğrafi bölgelerde Açık Bilim uygulamalarının benimsenmesinde sürekli bir artış göreceğiz.
• Teknolojik Gelişmeler: Yapay zeka ve blok zinciri gibi yeni teknolojiler, açık erişimi, veri paylaşımını ve hakem değerlendirmesini kolaylaştırmada kilit bir rol oynayacaktır.
• Gelişen Finansman Modelleri: Açık erişim yayıncılığını ve açık bilim altyapısını desteklemek için yenilikçi finansman modelleri ortaya çıkacaktır.
• Daha Fazla İşbirliği: Araştırma ortamı daha işbirlikçi hale gelecek ve dünyanın dört bir yanından araştırmacılar karmaşık küresel zorlukları ele almak için birlikte çalışacaklardır.
• Araştırma Bütünlüğü ve Tekrarlanabilirliğe Odaklanma: Açık Bilim uygulamaları, araştırmanın bütünlüğünü ve tekrarlanabilirliğini sağlamak için temel hale gelecektir.
• Vatandaş Bilimi ile Entegrasyon: Halkın bilgisini ve katılımını dahil etmek için Vatandaş Bilimi girişimlerinin artan entegrasyonu.

Açık Bilim'e doğru yolculuk devam ediyor, ancak potansiyel faydaları çok büyük. Şeffaflık ve erişilebilirlik ilkelerini benimseyerek, tüm insanlığa fayda sağlayan daha adil, etkili ve işbirlikçi bir araştırma ekosistemi yaratabiliriz. Açık Bilim sadece bir trend değil; bilimsel araştırmayı yürütme ve kullanma biçimimizde temel bir değişimdir ve bilim ve toplum için daha parlak bir geleceğin yolunu açar.

Uygulanabilir Ders: Bugün küçük bir adım atarak başlayın. Araştırmanızla ilgili bir açık erişimli dergi bulun veya verilerinizi açık bir veri havuzunda paylaşmaya başlayın. Bilimin geleceği açıktır ve her katkı önemlidir.