अवकाश खाणकाम: पृथ्वीपलीकडील संसाधन उत्खनन

अवकाश खाणकाम, ज्याला लघुग्रह खाणकाम किंवा पृथ्वीबाहेरील संसाधन उत्खनन असेही म्हटले जाते, हे लघुग्रह, धूमकेतू, चंद्र आणि इतर खगोलीय पिंडांमधून सामग्री मिळवणे आणि त्यावर प्रक्रिया करणे आहे. हे उदयोन्मुख क्षेत्र पृथ्वीवरील उद्योगांमध्ये क्रांती घडवून आणण्याची, दूर-अंतराळ संशोधनास सक्षम करण्याची आणि आपल्या ग्रहापलीकडे कायमस्वरूपी मानवी वस्तीचा मार्ग मोकळा करण्याची क्षमता ठेवते. हा सर्वसमावेशक मार्गदर्शक जागतिक दृष्टिकोनातून अवकाश खाणकामाची क्षमता, आव्हाने आणि परिणामांचा शोध घेतो.

अवकाश संसाधनांचे आश्वासन

अवकाश खाणकामामागील तर्क अनेक घटकांद्वारे प्रेरित आहे:

• पृथ्वीवरील संसाधनांची कमतरता: प्लॅटिनम ग्रुप मेटल्स (PGMs), रेअर अर्थ एलिमेंट्स (REEs), आणि पाणी-बर्फ यांसारखे अनेक आवश्यक घटक पर्यावरणीय नियम, भू-राजकीय अस्थिरता आणि कमी होत असलेल्या साठ्यांमुळे पृथ्वीवर काढण्यासाठी अधिकाधिक दुर्मिळ आणि महाग होत आहेत.
• अवकाशात संसाधनांची विपुलता: लघुग्रह, चंद्र आणि इतर खगोलीय पिंडांमध्ये या संसाधनांचे प्रचंड साठे असल्याचे मानले जाते, जे संभाव्यतः पृथ्वीवरील साठ्यांपेक्षा कितीतरी पटीने जास्त आहेत.
• अंतराळ संशोधनास सक्षम करणे: चंद्र आणि लघुग्रहांवरील छायांकित विवरांमध्ये आढळणारे पाणी-बर्फ, रॉकेट इंधन (द्रव हायड्रोजन आणि द्रव ऑक्सिजन) मध्ये प्रक्रिया केले जाऊ शकते. हे इन-सिटू रिसोर्स युटिलायझेशन (ISRU) दूर-अंतराळ मोहिमांचा खर्च आणि जटिलता लक्षणीयरीत्या कमी करू शकते, ज्यामुळे मंगळासारखी ठिकाणे अधिक सुलभ होतील.
• आर्थिक संधी: अवकाश खाणकाम नवीन उद्योग निर्माण करू शकते, भरीव महसूल मिळवू शकते, आणि रोबोटिक्स, मटेरियल सायन्स आणि अवकाश वाहतूक यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये तांत्रिक नवनवीनतेला चालना देऊ शकते.

अवकाश खाणकामासाठी संभाव्य लक्ष्ये

लघुग्रह

लघुग्रहांना त्यांच्या विपुलतेमुळे, सुलभतेमुळे आणि विविध रचनांमुळे अवकाश खाणकामासाठी प्रमुख लक्ष्य मानले जाते. यामध्ये तीन मुख्य प्रकारचे स्वारस्यपूर्ण लघुग्रह आहेत:

• सी-टाइप (कार्बोनेशियस): हे लघुग्रह पाणी-बर्फ, सेंद्रिय संयुगे आणि अस्थिर पदार्थांनी समृद्ध आहेत. ते पाणी काढण्यासाठी मौल्यवान आहेत, जे इंधन उत्पादन आणि जीवन-समर्थन प्रणालीसाठी वापरले जाऊ शकते.
• एस-टाइप (सिलिकेट): या लघुग्रहांमध्ये निकेल, लोह आणि मॅग्नेशियम तसेच प्लॅटिनम, पॅलेडियम आणि रोडियम सारख्या प्लॅटिनम ग्रुप मेटल्स (PGMs) लक्षणीय प्रमाणात असतात, जे कॅटॅलिटिक कन्व्हर्टर, इलेक्ट्रॉनिक्स आणि इतर औद्योगिक अनुप्रयोगांमध्ये वापरले जातात.
• एम-टाइप (मेटॅलिक): हे लघुग्रह प्रामुख्याने लोह आणि निकेलचे बनलेले आहेत, ज्यात संभाव्यतः लक्षणीय प्रमाणात PGMs आहेत. ते मौल्यवान धातूंचे केंद्रित स्त्रोत दर्शवतात.

पृथ्वी-जवळील लघुग्रह (NEAs) विशेषतः आकर्षक आहेत कारण पृथ्वीच्या जवळ असल्यामुळे प्रवासाचा वेळ आणि खाण मोहिमांचा खर्च कमी होतो. अनेक कंपन्या आश्वासक लक्ष्ये ओळखण्यासाठी NEAs चे सक्रियपणे सर्वेक्षण करत आहेत.

चंद्र

चंद्र हे अवकाश खाणकामासाठी आणखी एक आश्वासक लक्ष्य आहे, विशेषतः:

• हेलियम-३: हेलियमचा हा दुर्मिळ आयसोटॉप चंद्राच्या पृष्ठभागावरील मातीत (रेगोलिथ) मुबलक प्रमाणात असल्याचे मानले जाते. भविष्यातील फ्यूजन अणुभट्ट्यांमध्ये इंधन म्हणून त्याचा संभाव्य वापर केला जाऊ शकतो, जरी फ्यूजन तंत्रज्ञान अद्याप विकासाधीन आहे.
• पाणी-बर्फ: चंद्राच्या ध्रुवांजवळील कायमस्वरूपी छायांकित विवरांमध्ये पाणी-बर्फाचे महत्त्वपूर्ण साठे असल्याचे मानले जाते. हे पाणी इंधन उत्पादन, जीवन-समर्थन आणि इतर कारणांसाठी वापरले जाऊ शकते.
• रेअर अर्थ एलिमेंट्स (REEs): चंद्रावर REEs चे प्रमाण देखील आहे, जे इलेक्ट्रॉनिक्स, चुंबक आणि इतर उच्च-तंत्रज्ञान उत्पादनांच्या निर्मितीसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत.

चंद्रावरील खाणकाम कार्यांना पृथ्वीपासून चंद्राचे सान्निध्य, त्याचे तुलनेने कमी गुरुत्वाकर्षण आणि वातावरणाचा अभाव यांचा फायदा होईल, ज्यामुळे संसाधन प्रक्रियेचे काही पैलू सोपे होतात.

इतर खगोलीय पिंड

लघुग्रह आणि चंद्र ही सर्वात तात्काळ लक्ष्ये असली तरी, मंगळ आणि त्याचे चंद्र यांसारख्या इतर खगोलीय पिंडांचाही भविष्यातील अवकाश खाणकाम कार्यांसाठी विचार केला जाऊ शकतो. मंगळावर पाणी-बर्फ, खनिजे आणि कार्बन डायऑक्साइड यांसारखी विविध संसाधने आहेत, जी भविष्यातील मानवी वसाहतींना आधार देण्यासाठी वापरली जाऊ शकतात.

अवकाश खाणकामासाठी तंत्रज्ञान

अवकाश खाणकामासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान विकसित करणे हे एक महत्त्वपूर्ण अभियांत्रिकी आव्हान आहे. मुख्य तंत्रज्ञानामध्ये यांचा समावेश आहे:

• अंतराळयान आणि प्रपल्शन प्रणाली: खाण उपकरणे लघुग्रह आणि चंद्रावर नेण्यासाठी आणि संसाधने पृथ्वीवर किंवा इतर ठिकाणी परत आणण्यासाठी कार्यक्षम आणि विश्वसनीय अंतराळयानांची आवश्यकता आहे. इलेक्ट्रिक प्रपल्शनसारख्या प्रगत प्रपल्शन प्रणाली दीर्घ-कालावधीच्या मोहिमांसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत.
• रोबोटिक्स आणि ऑटोमेशन: अवकाशातील कठोर वातावरणात खाणकाम करण्यासाठी स्वायत्त रोबोट आवश्यक आहेत. हे रोबोट मानवी हस्तक्षेपाशिवाय संभाव्य स्त्रोतांचा शोध घेणे, उत्खनन करणे, प्रक्रिया करणे आणि संसाधनांची वाहतूक करण्यास सक्षम असणे आवश्यक आहे.
• संसाधन उत्खनन आणि प्रक्रिया: लघुग्रह आणि चंद्रावरून संसाधने काढण्यासाठी आणि त्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी नाविन्यपूर्ण तंत्रांची आवश्यकता आहे. या तंत्रांमध्ये भरडणे, गरम करणे, रासायनिक लीचिंग आणि इतर प्रक्रियांचा समावेश असू शकतो.
• इन-सिटू रिसोर्स युटिलायझेशन (ISRU): ISRU तंत्रज्ञान अवकाश मोहिमांचा खर्च आणि जटिलता कमी करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. या तंत्रज्ञानामध्ये अवकाशात आढळणाऱ्या संसाधनांचा वापर करून इंधन, जीवन-समर्थन आणि इतर आवश्यक वस्तू तयार करणे समाविष्ट आहे.
• ३डी प्रिंटिंग आणि उत्पादन: ३डी प्रिंटिंग, ज्याला अॅडिटिव्ह मॅन्युफॅक्चरिंग असेही म्हणतात, त्याचा उपयोग स्थानिक पातळीवर उपलब्ध सामग्रीचा वापर करून चंद्र किंवा लघुग्रहांवर साधने, सुटे भाग आणि अगदी निवासस्थाने तयार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

अनेक कंपन्या आणि संशोधन संस्था हे तंत्रज्ञान सक्रियपणे विकसित करत आहेत. उदाहरणार्थ, काही कंपन्या रोबोटिक लघुग्रह खाणकाम करणाऱ्या उपकरणांवर काम करत आहेत जे संसाधने काढून पृथ्वीवर परत आणू शकतात, तर इतर कंपन्या चंद्रावर इंधन तयार करण्यासाठी ISRU प्रणाली विकसित करत आहेत.

नैतिक आणि पर्यावरणीय विचार

अवकाश खाणकाम अनेक नैतिक आणि पर्यावरणीय विचार निर्माण करते ज्यांना मोठ्या प्रमाणावर ऑपरेशन्स सुरू होण्यापूर्वी संबोधित करणे आवश्यक आहे:

• ग्रहीय संरक्षण: खगोलीय पिंडांना पृथ्वीवरील जीवांद्वारे होणाऱ्या प्रदूषणापासून आणि उलट प्रदूषणापासून संरक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. आक्रमक प्रजातींचा प्रवेश किंवा मूळ पर्यावरणात बदल टाळण्यासाठी कठोर नियम असणे आवश्यक आहे.
• संसाधन व्यवस्थापन: अवकाश संसाधने टिकाऊ आणि न्याय्यपणे काढली जातील, संसाधने कमी न करता किंवा संवेदनशील पर्यावरणास हानी न पोहोचवता, याची खात्री करण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वांची आवश्यकता आहे.
• पर्यावरणीय परिणाम: खाणकाम कार्यांमुळे निर्माण होणारे धुळीचे ढग किंवा लघुग्रहांच्या कक्षा विस्कळीत होण्याची शक्यता यांसारख्या अवकाश खाणकाम क्रियाकलापांच्या पर्यावरणीय परिणामांचे काळजीपूर्वक मूल्यांकन करणे आणि ते कमी करणे आवश्यक आहे.
• सांस्कृतिक वारसा: काही खगोलीय पिंडांना सांस्कृतिक किंवा वैज्ञानिक महत्त्व असू शकते. या स्थळांचे नुकसान किंवा विनाशापासून संरक्षण करणे महत्त्वाचे आहे.

अवकाश खाणकाम जबाबदारीने आणि टिकाऊपणे केले जाईल याची खात्री करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि नैतिक मार्गदर्शक तत्त्वांचा विकास आवश्यक आहे.

कायदेशीर आणि नियामक चौकट

अवकाश खाणकामासाठी कायदेशीर आणि नियामक चौकट अजूनही विकसित होत आहे. १९६७ चा बाह्य अवकाश करार (Outer Space Treaty), जो आंतरराष्ट्रीय अवकाश कायद्याचा आधारस्तंभ आहे, खगोलीय पिंडांच्या राष्ट्रीय मालकीवर बंदी घालतो. तथापि, तो संसाधन उत्खननाच्या मुद्द्यावर स्पष्टपणे भाष्य करत नाही.

अमेरिका आणि लक्झेंबर्ग सारख्या काही देशांनी राष्ट्रीय कायदे केले आहेत जे खाजगी कंपन्यांना अवकाशातून काढलेल्या संसाधनांची मालकी आणि विक्री करण्याचा अधिकार ओळखतात. तथापि, आंतरराष्ट्रीय कायद्यांतर्गत या कायद्यांची वैधता अजूनही चर्चेत आहे.

अवकाश खाणकामासाठी सर्वसमावेशक कायदेशीर चौकटीवर आंतरराष्ट्रीय कराराची वाढती गरज आहे, जी मालमत्ता हक्क, संसाधन व्यवस्थापन, पर्यावरण संरक्षण आणि विवाद निराकरण यासारख्या मुद्द्यांवर लक्ष देईल. संयुक्त राष्ट्रांची शांततापूर्ण अवकाश वापर समिती (COPUOS) सध्या या मुद्द्यांवर चर्चा करत आहे.

आर्थिक व्यवहार्यता

अवकाश खाणकामाची आर्थिक व्यवहार्यता अनेक घटकांवर अवलंबून आहे, ज्यात खालील गोष्टींचा समावेश आहे:

• अवकाश वाहतुकीचा खर्च: अवकाश खाणकाम आर्थिकदृष्ट्या स्पर्धात्मक बनवण्यासाठी अवकाशात पेलोड पाठवण्याचा खर्च कमी करणे महत्त्वाचे आहे. पुनर्वापरणीय रॉकेट आणि इतर तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे वाहतूक खर्च कमी होण्यास मदत होत आहे.
• संसाधन उत्खनन आणि प्रक्रियेचा खर्च: अवकाशात संसाधने काढण्यासाठी आणि त्यावर प्रक्रिया करण्यासाठी कार्यक्षम आणि किफायतशीर तंत्रज्ञान विकसित करणे आवश्यक आहे.
• अवकाश संसाधनांचे बाजार मूल्य: पाणी-बर्फ, PGMs आणि REEs यांसारख्या अवकाश संसाधनांची मागणी अवकाश खाणकामाच्या आर्थिक व्यवहार्यतेवर परिणाम करेल.
• वित्तपुरवठ्याची उपलब्धता: अवकाश खाणकामासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान आणि पायाभूत सुविधा विकसित करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण गुंतवणुकीची आवश्यकता आहे.

अवकाश खाणकाम अजूनही सुरुवातीच्या टप्प्यात असले तरी, अनेक अभ्यासांनी असे सुचवले आहे की येत्या दशकांमध्ये ते आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य बनू शकते, विशेषतः PGMs आणि पाणी-बर्फ यांसारख्या उच्च-मूल्याच्या संसाधनांसाठी.

अवकाश खाणकामाचे भविष्य

अवकाश खाणकामामध्ये अवकाशाशी आपले नाते बदलण्याची आणि आर्थिक वाढ व तांत्रिक नवनवीनतेचे एक नवीन युग निर्माण करण्याची क्षमता आहे. येत्या काही वर्षांत, आपण हे पाहण्याची अपेक्षा करू शकतो:

• अवकाश खाणकाम तंत्रज्ञानामध्ये वाढलेली गुंतवणूक: सरकारे आणि खाजगी कंपन्या अवकाश खाणकाम तंत्रज्ञानाच्या संशोधन आणि विकासात मोठी गुंतवणूक करत आहेत.
• लघुग्रह आणि चंद्राचे अधिक तपशीलवार सर्वेक्षण: लघुग्रह आणि चंद्रावर रोबोटिक मोहिमा पाठवून त्यांच्या संसाधनांचे मॅपिंग केले जाईल आणि खाणकामासाठी त्यांची योग्यता तपासली जाईल.
• प्रात्यक्षिक मोहिमा: अवकाश खाणकाम तंत्रज्ञान आणि प्रक्रियांची चाचणी घेण्यासाठी लहान-प्रमाणात प्रात्यक्षिक मोहिमा सुरू केल्या जातील.
• कायदेशीर आणि नियामक चौकटीचा विकास: अवकाश खाणकामासाठी कायदेशीर आणि नियामक चौकट विकसित करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय प्रयत्न सुरू राहतील.
• पहिले व्यावसायिक अवकाश खाणकाम ऑपरेशन्स: दीर्घकाळात, आपण पहिले व्यावसायिक अवकाश खाणकाम ऑपरेशन्स सुरू होताना पाहू शकतो, जे लघुग्रह आणि चंद्रावरून संसाधने काढून पृथ्वीवर परत आणतील किंवा अंतराळ संशोधनास समर्थन देण्यासाठी त्यांचा वापर करतील.

अवकाश खाणकाम ही केवळ भविष्यकालीन कल्पनारम्यता नाही; हे एक वेगाने विकसित होणारे क्षेत्र आहे ज्यात मानवतेचे भविष्य घडवण्याची क्षमता आहे. अवकाशातून जबाबदारीने आणि टिकाऊपणे संसाधने काढून, आपण आर्थिक वाढ, वैज्ञानिक शोध आणि पृथ्वीपलीकडे मानवी सभ्यतेच्या विस्तारासाठी नवीन संधी अनलॉक करू शकतो.

अवकाश खाणकामावरील जागतिक दृष्टिकोन

अवकाश खाणकाम हा एक जागतिक प्रयत्न आहे आणि त्याचे परिणाम सर्व राष्ट्रांवर होतील. विविध देश आणि प्रदेशांचे अवकाश खाणकामाच्या संधी आणि आव्हानांवर वेगवेगळे दृष्टिकोन आहेत.

• अमेरिका: अमेरिका अंतराळ संशोधनात अग्रेसर आहे आणि अवकाश खाणकाम विकासास समर्थन देणारे कायदे केले आहेत. अमेरिकेचे ध्येय अवकाश संसाधन उत्खननात खाजगी क्षेत्राचा सहभाग वाढवणे आहे.
• युरोप: लक्झेंबर्ग सारख्या युरोपीय देशांनीही अवकाश खाणकामात तीव्र स्वारस्य दाखवले आहे आणि या उद्योगास समर्थन देण्यासाठी कायदेशीर चौकट तयार केली आहे. युरोपियन स्पेस एजन्सी (ESA) अवकाश खाणकाम तंत्रज्ञानाच्या संशोधन आणि विकासात गुंतलेली आहे.
• आशिया: चीन, जपान आणि भारत यांसारखे देशही अंतराळ संशोधन आणि संसाधन वापरात गुंतवणूक करत आहेत. चीनच्या चंद्र शोध मोहिमेने चंद्राच्या संसाधनांचे मॅपिंग करण्यावर लक्ष केंद्रित केले आहे, तर जपानच्या हायाबुसा मोहिमांनी लघुग्रहांमधून नमुने गोळा करण्याची क्षमता दर्शविली आहे.
• विकसनशील राष्ट्रे: विकसनशील राष्ट्रे तंत्रज्ञान हस्तांतरण, आर्थिक विकास आणि अवकाश संसाधनांच्या उपलब्धतेद्वारे अवकाश खाणकामाचा फायदा घेऊ शकतात. तथापि, अवकाश खाणकाम न्याय्य आणि टिकाऊ पद्धतीने केले जाईल आणि त्याचे फायदे सर्व राष्ट्रांसोबत सामायिक केले जातील याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे.

अवकाश खाणकाम सर्व मानवतेसाठी जबाबदार आणि फायदेशीर पद्धतीने केले जाईल याची खात्री करण्यासाठी आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आवश्यक आहे.

आव्हाने आणि संधी

अवकाश खाणकाम महत्त्वपूर्ण आव्हाने आणि अभूतपूर्व संधी दोन्ही सादर करते. या आव्हानांवर मात करण्यासाठी नवनवीनता, सहकार्य आणि अंतराळ संशोधन व संसाधन वापरासाठी दीर्घकालीन वचनबद्धतेची आवश्यकता असेल.

आव्हाने:

• तांत्रिक अडथळे: अवकाश खाणकामासाठी आवश्यक तंत्रज्ञान विकसित करणे हे एक जटिल आणि खर्चिक काम आहे. रोबोटिक्स, प्रपल्शन, संसाधन उत्खनन आणि प्रक्रिया यांमध्ये महत्त्वपूर्ण प्रगती आवश्यक आहे.
• आर्थिक जोखीम: अवकाश खाणकाम प्रकल्पांमध्ये महत्त्वपूर्ण आगाऊ गुंतवणूक असते आणि त्यांना मोठ्या आर्थिक जोखमींचा सामना करावा लागतो. या प्रकल्पांसाठी निधी मिळवणे आव्हानात्मक असू शकते.
• कायदेशीर अनिश्चितता: अवकाश खाणकामासाठी कायदेशीर आणि नियामक चौकट अजूनही विकसित होत आहे, ज्यामुळे गुंतवणूकदार आणि कंपन्यांसाठी अनिश्चितता निर्माण होते.
• पर्यावरणीय चिंता: अवकाश खाणकाम क्रियाकलापांचा पर्यावरणीय परिणाम कमी करणे त्याच्या दीर्घकालीन टिकाऊपणासाठी महत्त्वाचे आहे.

संधी:

• आर्थिक वाढ: अवकाश खाणकामामध्ये नवीन उद्योग निर्माण करण्याची, भरीव महसूल मिळवण्याची आणि आर्थिक वाढीस चालना देण्याची क्षमता आहे.
• तांत्रिक नवनवीनता: अवकाश खाणकाम तंत्रज्ञानाचा विकास रोबोटिक्स, मटेरियल सायन्स आणि अवकाश वाहतूक यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये नवनवीनतेला चालना देईल.
• अंतराळ संशोधन: अवकाश खाणकाम इंधन उत्पादन, जीवन-समर्थन आणि बांधकामासाठी संसाधने प्रदान करून अधिक खोल आणि टिकाऊ अंतराळ संशोधनास सक्षम करू शकते.
• संसाधन सुरक्षा: अवकाश खाणकाम पृथ्वीवरील संसाधनांवर आपले अवलंबित्व कमी करू शकते आणि महत्त्वपूर्ण सामग्रीच्या पर्यायी स्त्रोतांपर्यंत पोहोचवून संसाधन सुरक्षा सुधारू शकते.
• वैज्ञानिक शोध: लघुग्रह आणि इतर खगोलीय पिंडांचा अभ्यास केल्याने सूर्यमालेच्या निर्मिती आणि उत्क्रांतीबद्दल मौल्यवान माहिती मिळू शकते.

निष्कर्ष

अवकाश खाणकाम भविष्यासाठी एक धाडसी दृष्टिकोन दर्शवते, जिथे मानवता पृथ्वीपलीकडे आपली पोहोच वाढवते आणि सूर्यमालेतील अफाट संसाधने अनलॉक करते. जरी महत्त्वपूर्ण आव्हाने असली तरी, अवकाश खाणकामाचे संभाव्य फायदे प्रचंड आहेत. संशोधन आणि विकासामध्ये गुंतवणूक करून, आंतरराष्ट्रीय सहकार्याला प्रोत्साहन देऊन आणि नैतिक व पर्यावरणीय चिंतांचे निराकरण करून, आपण अशा भविष्याचा मार्ग मोकळा करू शकतो जिथे अवकाश खाणकाम आर्थिक वाढ, वैज्ञानिक शोध आणि मानवी सभ्यतेच्या विस्तारात योगदान देईल.

अवकाशातून संसाधने काढण्याचा प्रवास नुकताच सुरू झाला आहे, परंतु शक्यता अमर्याद आहेत. जसजसे तंत्रज्ञान प्रगत होईल आणि ब्रह्मांडाबद्दलची आपली समज वाढेल, तसतसे अवकाश खाणकाम निश्चितपणे मानवतेचे भविष्य घडवण्यात अधिकाधिक महत्त्वाची भूमिका बजावेल.