उंच लाटांवर स्वार होणे: हवामान स्थलांतरण नियोजनासाठी एक सर्वसमावेशक मार्गदर्शक

हवामान बदल आता दूरची गोष्ट राहिलेली नाही; त्याचे परिणाम जागतिक स्तरावर जाणवत आहेत, ज्यामुळे विस्थापन आणि स्थलांतरण वाढले आहे. वाढते সমুদ্র पातळी, अतिवृष्टी, वाळवंटीकरण आणि संसाधनांची कमतरता यामुळे व्यक्ती आणि समुदाय सुरक्षितता आणि उपजीविकेच्या शोधात स्थलांतर करत आहेत. या घटनेला हवामान स्थलांतरण म्हणून ओळखले जाते, जे व्यक्ती, सरकार आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांसाठी महत्त्वपूर्ण आव्हाने उभी करते. हे मार्गदर्शक हवामान स्थलांतरण नियोजनाचा एक सर्वसमावेशक आढावा प्रदान करते, ज्यामध्ये त्याचे चालक, त्याचे परिणाम आणि संभाव्य समाधान समाविष्ट आहेत.

हवामान स्थलांतरण समजून घेणे

हवामान स्थलांतरण म्हणजे काय?

हवामान स्थलांतरण म्हणजे हवामान बदलाच्या थेट किंवा अप्रत्यक्ष प्रभावांमुळे लोकांचे स्थलांतरण. यामध्ये अनेक प्रकारचे स्थलांतरण समाविष्ट आहे, जसे की:

• विस्थापन: चक्रीवादळे, पूर आणि वणवे यासारख्या अचानक-घडणाऱ्या आपत्त्यांमुळे होणारे सक्तीचे स्थलांतरण.
• पुनर्वसन: हवामानामुळे सर्वाधिक धोका असलेल्या भागातून समुदायांचे नियोजित आणि व्यवस्थापित स्थलांतरण.
• स्थलांतरण: वाळवंटीकरण, समुद्राची पातळी वाढणे आणि संसाधनांची कमतरता यासारख्या हळू हळू होणाऱ्या पर्यावरणीय ऱ्हासामुळे चालणारे, ऐच्छिक किंवा अनिच्छिक स्थलांतरण.

हवामान स्थलांतराचे चालक

हवामान स्थलांतराचे चालक जटिल आणि एकमेकांशी जोडलेले आहेत, जे अनेकदा गरिबी, संघर्ष आणि राजकीय अस्थिरता यासारख्या इतर घटकांशी संवाद साधतात. प्रमुख चालकांमध्ये हे समाविष्ट आहे:

• समुद्र पातळी वाढणे: वाढत्या সমুদ্র पातळीमुळे जगभरातील किनारी समुदायांना धोका निर्माण झाला आहे, ज्यामुळे जलमयता, धूप आणि गोड्या पाण्याच्या स्त्रोतांमध्ये खारे पाणी शिरणे यासारख्या समस्या येतात. उदाहरण: पॅसिफिकमधील किरिबाती आणि तुवालूसारख्या कमी उंचीवरील बेटांना সমুদ্র पातळी वाढल्यामुळे अस्तित्वाचा धोका आहे.
• अति हवामान घटना: अति हवामान घटनांची वाढलेली वारंवारता आणि तीव्रता, जसे की चक्रीवादळे, पूर आणि दुष्काळ, लोकसंख्येचे विस्थापन करू शकतात आणि उपजीविकेमध्ये बाधा आणू शकतात. उदाहरण: 2019 मध्ये मोझांबिक, झिम्बाब्वे आणि मलावीमध्ये आलेल्या ‘आयडाई’ चक्रीवादळामुळे लाखो लोक विस्थापित झाले.
• वाळवंटीकरण आणि जमिनीची धूप: जमिनीच्या संसाधनांचा ऱ्हास झाल्यामुळे शेतीची उत्पादकता कमी होते आणि अन्नसुरक्षेची समस्या वाढते, ज्यामुळे लोकांना उपजीविकेच्या संधी शोधण्यासाठी स्थलांतर करण्यास भाग पाडले जाते. उदाहरण: आफ्रिकेतील साहेल प्रदेशात गंभीर वाळवंटीकरण होत आहे, ज्यामुळे शहरी केंद्रे आणि शेजारच्या देशांमध्ये स्थलांतरण वाढले आहे.
• पाण्याची कमतरता: हवामान बदलामुळे अनेक प्रदेशात पाण्याची कमतरता वाढते, ज्यामुळे पाण्याच्या संसाधनांसाठी स्पर्धा आणि समुदायांचे विस्थापन होते. उदाहरण: आफ्रिकेच्या हॉर्नमधील दुष्काळामुळे मोठ्या प्रमाणावर विस्थापन आणि मानवी संकट निर्माण झाले आहे.
• संसाधनांची कमतरता आणि संघर्ष: हवामान बदलामुळे संसाधनांची कमतरता वाढू शकते, ज्यामुळे जमीन, पाणी आणि इतर संसाधनांवर संघर्ष होऊ शकतो, ज्यामुळे विस्थापन होऊ शकते. उदाहरण: कोरड्या आणि अर्ध-कोरड्या प्रदेशात चराई आणि पाण्याच्या संसाधनांसाठी होणारी स्पर्धा संघर्ष आणि विस्थापनास कारणीभूत ठरू शकते.

हवामान स्थलांतराचे परिणाम

हवामान स्थलांतरणाचे स्थलांतरित आणि यजमान समुदाय दोघांवरही दूरगामी परिणाम होतात. हे परिणाम आर्थिक, सामाजिक, पर्यावरणीय आणि राजकीय असू शकतात.

स्थलांतरितांवर होणारे परिणाम

• उपजीविकेचे नुकसान: हवामान स्थलांतरित अनेकदा त्यांची घरे, जमीन आणि उपजीविका गमावतात, ज्यामुळे आर्थिक अडचणी येतात आणि विस्थापन होते.
• सामाजिक विघटन: स्थलांतरण सामाजिक संबंध, सांस्कृतिक परंपरा आणि सामुदायिक बंधनांमध्ये बाधा आणू शकते, ज्यामुळे सामाजिक एकाकीपणा आणि मानसिक ताण येऊ शकतो.
• आरोग्य धोके: हवामान स्थलांतरितांना संसर्गजन्य रोग, कुपोषण आणि मानसिक आरोग्य समस्या यासह वाढत्या आरोग्य धोक्यांचा सामना करावा लागतो.
• असुरक्षितता आणि शोषण: हवामान स्थलांतरित विशेषत: महिला आणि मुलांचे शोषण, मानवी तस्करी आणि इतर प्रकारच्या अत्याचारांना बळी पडतात.

यजमान समुदायांवर होणारे परिणाम

• संसाधनांवर ताण: हवामान स्थलांतरितांच्या वाढत्या प्रवाहामुळे यजमान समुदायांमध्ये पाणी, अन्न, घरे आणि पायाभूत सुविधा यासारख्या संसाधनांवर ताण येऊ शकतो.
• नोकऱ्यांसाठी स्पर्धा: नोकऱ्यांसाठी वाढलेली स्पर्धा यजमान समुदायांमध्ये बेरोजगारी आणि सामाजिक तणावाला कारणीभूत ठरू शकते.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक तणाव: भाषा, संस्कृती आणि चालीरीतींमधील भिन्नता स्थलांतरित आणि यजमान समुदायांमध्ये सामाजिक आणि सांस्कृतिक तणावाला कारणीभूत ठरू शकते.
• पर्यावरणाचा ऱ्हास: यजमान समुदायांमध्ये लोकसंख्या घनता वाढल्याने पर्यावरणीय ऱ्हास होऊ शकतो, जसे की जंगलतोड, प्रदूषण आणि पाण्याच्या स्त्रोतांचे प्रदूषण.

हवामान स्थलांतरणाचे नियोजन: एक सक्रिय दृष्टीकोन

हवामान स्थलांतरणाचे नियोजन करणे, त्याचे नकारात्मक परिणाम कमी करणे आणि त्याचे संभाव्य फायदे वाढवणे आवश्यक आहे. एक सक्रिय दृष्टिकोन खालील बाबींचा समावेश करतो:

• जोखिम मूल्यांकन: हवामानामुळे सर्वाधिक धोका असलेल्या क्षेत्रांची ओळख करणे आणि विस्थापन आणि स्थलांतराची शक्यता तपासणे.
• समुदाय सहभाग: प्रभावित समुदायांना नियोजन प्रक्रियेत सहभागी करणे, जेणेकरून त्यांच्या गरजा आणि प्राधान्ये विचारात घेतली जातील.
• धोरण विकास: हवामान स्थलांतरणास सामोरे जाण्यासाठी धोरणे आणि कायदेशीर चौकट विकसित करणे, ज्यात नियोजित पुनर्वसन, आपत्कालीन जोखीम कमी करणे आणि मानवतावादी मदतीची तरतूद समाविष्ट आहे.
• संसाधन उभारणी: हवामान स्थलांतरण नियोजन आणि अंमलबजावणीस समर्थन देण्यासाठी आर्थिक आणि तांत्रिक संसाधने उभारणे.
• क्षमता निर्मिती: हवामान स्थलांतरणाचे नियोजन आणि व्यवस्थापन करण्यासाठी सरकार, समुदाय आणि संस्थांची क्षमता वाढवणे.

हवामान स्थलांतरण नियोजनासाठी रणनीती

1. नियोजित पुनर्वसन

नियोजित पुनर्वसन म्हणजे हवामानामुळे सर्वाधिक धोका असलेल्या भागातून सुरक्षित ठिकाणी समुदायांचे ऐच्छिक किंवा अनिच्छिक स्थलांतरण. ही एक जटिल आणि आव्हानात्मक प्रक्रिया आहे, ज्यासाठी सावध नियोजन आणि अंमलबजावणी आवश्यक आहे.

नियोजित पुनर्वसनासाठी प्रमुख विचार:

• समुदायाची संमती: प्रभावित समुदायांची मुक्त, पूर्व आणि माहितीपूर्ण संमती घेणे आवश्यक आहे.
• योग्य पुनर्वसन स्थळे: सुरक्षित, सुलभ आणि उपजीविकेच्या संधी प्रदान करणारी योग्य पुनर्वसन स्थळे ओळखणे.
• पायाभूत सुविधा आणि सेवा: पुनर्वसन स्थळांमध्ये पुरेशा पायाभूत सुविधा आणि सेवा, ज्यात घरे, पाणी, स्वच्छता, आरोग्य सेवा आणि शिक्षण यांचा समावेश आहे.
• उपजीविकेला समर्थन: पुनर्वसन केलेल्या समुदायांना उपजीविकेचे समर्थन देणे, ज्यात जमीन, प्रशिक्षण आणि रोजगाराच्या संधी यांचा समावेश आहे.
• सांस्कृतिक जतन: पुनर्वसन केलेल्या समुदायांचा सांस्कृतिक वारसा आणि सामाजिक रचना जतन करणे.
• निगराणी आणि मूल्यांकन: नियोजित पुनर्वसनाचे उद्दिष्ट साध्य होत आहे की नाही आणि त्याचे अनपेक्षित परिणाम तपासण्यासाठी त्याचे निरीक्षण आणि मूल्यांकन करणे.

नियोजित पुनर्वसनाची उदाहरणे:

• इस्ले डी जीन चार्ल्स, लुईझियाना, यूएसए: किनारी धूप आणि समुद्राची पातळी वाढल्यामुळे जमिनीचे नुकसान झाल्यामुळे इस्ले डी जीन चार्ल्स समुदायाचे पुनर्वसन केले जात आहे.
• वानुआतू: वानुआतू सरकार कमी उंचीवरील बेटांमधून संपूर्ण समुदायांना उच्च भूभागावर पुनर्वसन करण्याचा विचार करत आहे.
• फिजी: समुद्राची पातळी वाढणे आणि किनारी धूप होणे याच्या परिणामांमुळे फिजीमधील अनेक समुदायांचे पुनर्वसन करण्यात आले आहे.

2. आपत्कालीन जोखीम कमी करणे

आपत्कालीन जोखीम कमी करणे (DRR) म्हणजे आपत्त्यांपासून समुदायांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि त्याचे परिणाम कमी करण्यासाठी उपाययोजना करणे. DRR धोरणे लवचिकतेस बळ देऊ शकतात आणि तयारी सुधारून विस्थापन आणि स्थलांतर कमी करण्यास मदत करू शकतात.

महत्त्वपूर्ण DRR धोरणे:

• प्रारंभिक चेतावणी प्रणाली: समुदायांना आपत्त्यांबद्दल सतर्क करण्यासाठी प्रारंभिक चेतावणी प्रणाली विकसित करणे आणि अंमलात आणणे.
• पायाभूत सुविधा सुधारणा: आपत्त्यांपासून समुदायांचे संरक्षण करण्यासाठी पूर प्रतिबंध, समुद्राच्या भिंती आणि निचरा प्रणाली यासारख्या पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करणे.
• जमीन वापर योजना: उच्च-जोखमीच्या क्षेत्रात विकास प्रतिबंधित करण्यासाठी जमीन वापर योजना नियम लागू करणे.
• समुदाय-आधारित DRR: जोखीम मूल्यांकन, स्थलांतरण योजना आणि प्रथमोपचार प्रशिक्षणासारख्या DRR मध्ये समुदायांना सहभागी करणे.
• पर्यावरण-आधारित अनुकूलन: आपत्त्यांपासून नैसर्गिक संरक्षण देण्यासाठी खारफुटीची वने आणि জলাholding क्षेत्रे पुनर्संचयित करणे यासारखे पर्यावरण-आधारित दृष्टिकोन वापरणे.

DRR उपक्रमांची उदाहरणे:

• बांगलादेश चक्रीवादळ तयारी कार्यक्रम: बांगलादेश चक्रीवादळ तयारी कार्यक्रमामुळे प्रारंभिक चेतावणी प्रणाली आणि समुदाय-आधारित तयारी उपक्रमांद्वारे चक्रीवादळातील मृत्यूचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या कमी झाले आहे.
• नेदरलँड्स डेल्टा कार्यक्रम: नेदरलँड्स डेल्टा कार्यक्रम समुद्राची पातळी वाढणे आणि पुरांपासून देशाचे संरक्षण करण्यासाठी पूर प्रतिबंध आणि जल व्यवस्थापन पायाभूत सुविधांमध्ये अब्जावधी युरोची गुंतवणूक करत आहे.

3. जागीच अनुकूलन

जागीच अनुकूलन म्हणजे हवामान बदलाच्या प्रभावांशी जुळवून घेण्यासाठी समुदायांना त्यांच्या सध्याच्या ठिकाणी मदत करणे. अनुकूलन धोरणे उपजीविका सुधारून, लवचिकता वाढवून आणि नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करून स्थलांतरणाची गरज कमी करू शकतात.

महत्त्वपूर्ण अनुकूलन धोरणे:

• टिकाऊ शेती: हवामान बदलास प्रतिरोधक असलेल्या शाश्वत कृषी पद्धतींना प्रोत्साहन देणे, जसे की दुष्काळ-प्रतिरोधक पिके, पाणी-कार्यक्षम सिंचन आणि कृषी वनीकरण.
• उपजीविकेचे विविधीकरण: हवामान-संवेदनशील क्षेत्रांवर अवलंबित्व कमी करण्यासाठी उपजीविकेच्या संधींचे विविधीकरण करणे, जसे की शेती आणि मत्स्यव्यवसाय.
• जल व्यवस्थापन: पाण्याच्या संसाधनांचे संवर्धन करण्यासाठी आणि पाण्याची कमतरता कमी करण्यासाठी जल व्यवस्थापन पद्धती सुधारणे.
• पर्यावरणाची पुन:स्थापना: त्यांची लवचिकता वाढवण्यासाठी आणि आवश्यक परिसंस्थेच्या सेवा पुरवण्यासाठी खराब झालेल्या परिसंस्थेची पुन:स्थापना करणे.
• हवामान-लवचिक पायाभूत सुविधा: हवामान बदलाचा सामना करू शकणाऱ्या हवामान-लवचिक पायाभूत सुविधा तयार करणे.

अनुकूलन प्रकल्पांची उदाहरणे:

• द ग्रेट ग्रीन वॉल, आफ्रिका: द ग्रेट ग्रीन वॉल उपक्रमाचा उद्देश झाडे लावून आणि परिसंस्थेची पुन:स्थापना करून साहेल प्रदेशात वाळवंटीकरण आणि जमिनीचा ऱ्हास रोखणे आहे.
• किनारी लवचिकता प्रकल्प: जगभरातील किनारी समुदाय खारफुटीची वने पुनर्संचयित करणे, समुद्राच्या भिंती बांधणे आणि समुद्राची पातळी वाढणे आणि वादळाच्या लाटांपासून संरक्षण करण्यासाठी इतर अनुकूलन उपाययोजना करत आहेत.

4. अनुकूलन म्हणून स्थलांतरण

स्थलांतरण देखील हवामान बदलाशी जुळवून घेण्याचा एक प्रकार असू शकतो, ज्यामुळे व्यक्ती आणि समुदायांना चांगल्या उपजीविकेच्या संधी आणि कमी हवामान धोके असलेल्या ठिकाणी जाण्याची परवानगी मिळते. तथापि, अनुकूलन म्हणून स्थलांतरण अशा प्रकारे व्यवस्थापित केले पाहिजे की त्याचे नकारात्मक परिणाम कमी होतील आणि त्याचे संभाव्य फायदे वाढतील.

अनुकूलन म्हणून स्थलांतरणासाठी महत्त्वाचे विचार:

• सुरक्षित आणि सुनियोजित स्थलांतरणाची सुविधा: स्थलांतरासाठी कायदेशीर मार्ग तयार करणे आणि स्थलांतरितांना त्यांची सुरक्षितता आणि कल्याण सुनिश्चित करण्यासाठी पाठिंबा देणे.
• यजमान समुदायांमध्ये स्थलांतरितांना एकत्रित करणे: भाषा प्रशिक्षण, रोजगार सहाय्य आणि सांस्कृतिक आदानप्रदान कार्यक्रमांद्वारे स्थलांतरितांना यजमान समुदायांमध्ये एकत्रित करण्यास प्रोत्साहन देणे.
• स्थलांतराची मूळ कारणे सोडवणे: गरिबी, असमानता आणि पर्यावरणीय ऱ्हास यासारख्या हवामान स्थलांतराचे मूलभूत चालक सोडवणे.
• प्रेषण: हवामान बदलामुळे प्रभावित झालेल्या कुटुंबांना आणि समुदायांना पाठिंबा देण्यासाठी प्रेषणांची महत्त्वाची भूमिका ओळखून.

आंतरराष्ट्रीय धोरणे आणि कायदेशीर चौकट

सध्या हवामान स्थलांतरणास विशिष्टपणे संबोधित करणारी कोणतीही आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर चौकट नाही. तथापि, विद्यमान आंतरराष्ट्रीय कायदे आणि धोरणे हवामान स्थलांतरितांना काही प्रमाणात संरक्षण आणि मार्गदर्शन प्रदान करतात.

महत्त्वपूर्ण आंतरराष्ट्रीय चौकट:

• संयुक्त राष्ट्र हवामान बदल फ्रेमवर्क कन्व्हेन्शन (UNFCCC): UNFCCC हवामानामुळे होणारे विस्थापन आणि स्थलांतरण सोडवण्याचे महत्त्व ओळखते.
• पॅरिस करार: पॅरिस करार हवामानाशी संबंधित विस्थापनाचा सामना करण्यासाठी उपायांसह, अनुकूलनावर अधिक कारवाई करण्याचे आवाहन करतो.
• आपत्कालीन जोखीम कमी करण्यासाठी सेन्दाई फ्रेमवर्क: आपत्कालीन जोखीम कमी करण्यासाठी सेन्दाई फ्रेमवर्क आपत्कालीन धोके आणि विस्थापन कमी करण्याचे महत्त्व यावर जोर देते.
• सुरक्षित, सुव्यवस्थित आणि नियमित स्थलांतरणासाठी ग्लोबल कॉम्पॅक्ट: स्थलांतरणासाठी ग्लोबल कॉम्पॅक्टमध्ये स्थलांतरणास चालना देणाऱ्या पर्यावरणीय घटकांचा सामना करण्यासाठी तरतुदी आहेत.
• अंतर्गत विस्थापनावरील मार्गदर्शक तत्त्वे: अंतर्गत विस्थापनावरची मार्गदर्शक तत्त्वे हवामान बदलामुळे विस्थापित झालेल्या व्यक्तींसह, अंतर्गत विस्थापित व्यक्तींचे संरक्षण आणि मदतीसाठी मार्गदर्शन करतात.

आव्हाने आणि संधी

हवामान स्थलांतरण अनेक आव्हाने उभी करते, परंतु शाश्वत विकास आणि लवचिकता निर्माण करण्याच्या संधी देखील देतात.

आव्हाने:

• डेटा आणि समजाचा अभाव: हवामान स्थलांतराचा आकार आणि नमुने याबद्दल मर्यादित डेटा आणि समज.
• धोरणातील त्रुटी: हवामान स्थलांतरणास सामोरे जाण्यासाठी सर्वसमावेशक धोरणे आणि कायदेशीर चौकटीचा अभाव.
• संसाधनांची कमतरता: हवामान स्थलांतरण नियोजन आणि अंमलबजावणीसाठी अपुरे आर्थिक आणि तांत्रिक संसाधने.
• राजकीय विरोध: हवामान स्थलांतरणाला सामोरे जाण्यासाठी राजकीय विरोध, विशेषतः यजमान देशांमध्ये.
• सामाजिक आणि सांस्कृतिक अडथळे: यजमान समुदायांमध्ये हवामान स्थलांतरितांच्या एकीकरणासाठी सामाजिक आणि सांस्कृतिक अडथळे.

संधी:

• शाश्वत विकास: हवामान स्थलांतरण हरित नोकऱ्या,erneबल ऊर्जा आणि हवामान-लवचिक पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक करून शाश्वत विकासाला प्रोत्साहन देण्याची संधी असू शकते.
• लवचिकता निर्माण करणे: हवामान स्थलांतरण योजना समुदायांना बळ देऊन, उपजीविकेचे विविधीकरण करून आणि नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करून हवामान बदलाचा प्रतिकार करण्यासाठी लवचिकता निर्माण करण्यास मदत करू शकते.
• नवीनता आणि तंत्रज्ञान: हवामान स्थलांतरण अनुकूलन आणि आपत्कालीन जोखीम कमी करण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा विकास आणि नवोपक्रमांना चालना देऊ शकते.
• आंतरराष्ट्रीय सहकार्य: हवामान स्थलांतरण सर्वोत्तम पद्धती सामायिक करून, आर्थिक आणि तांत्रिक सहाय्य प्रदान करून आणि संयुक्त उपाय विकसित करून आंतरराष्ट्रीय सहकार्य आणि एकजुटता वाढवू शकते.

निष्कर्ष

हवामान स्थलांतरण एक जटिल आणि तातडीचे आव्हान आहे, ज्यासाठी तातडीने कारवाई करणे आवश्यक आहे. हवामान स्थलांतराचे चालक आणि परिणाम समजून घेऊन, सक्रिय नियोजन धोरणे विकसित करून आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्याला प्रोत्साहन देऊन, आपण त्याचे नकारात्मक परिणाम कमी करू शकतो आणि त्याचे संभाव्य फायदे वाढवू शकतो. असुरक्षित समुदायांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि अधिक लवचिक भविष्य निर्माण करण्यासाठी अनुकूलन, आपत्कालीन जोखीम कमी करणे आणि नियोजित पुनर्वसन यामध्ये गुंतवणूक करणे आवश्यक आहे. हवामान बदलाचे परिणाम तीव्र होत असल्यामुळे, हवामान स्थलांतरण जगभरातील सरकारे, समुदाय आणि आंतरराष्ट्रीय संस्थांसाठी एक महत्त्वाचा मुद्दा बनले आहे. हवामान स्थलांतराच्या वाढत्या लाटेवर स्वार होण्यासाठी आणि सर्वांसाठी एक न्यायपूर्ण आणि शाश्वत भविष्य सुनिश्चित करण्यासाठी सक्रिय आणि सहयोगी दृष्टिकोन स्वीकारणे आवश्यक आहे.

हे मार्गदर्शक हवामान स्थलांतरण नियोजनाचा सर्वसमावेशक आढावा देण्यासाठी आहे. विशिष्ट संदर्भांसाठी तयार केलेल्या धोरणांच्या विकासासाठी तज्ञांशी अधिक संशोधन आणि सल्लामसलत करण्याची शिफारस केली जाते.

अतिरिक्त संसाधने

• इंटरनल डिस्प्लेसमेंट मॉनिटरिंग सेंटर (IDMC): हवामानाशी संबंधित विस्थापनासह, अंतर्गत विस्थापनावर डेटा आणि विश्लेषण प्रदान करते.
• आंतरराष्ट्रीय स्थलांतरण संस्था (IOM): हवामान स्थलांतरणासह, सुनियोजित आणि मानवी स्थलांतरणास प्रोत्साहन देण्यासाठी कार्य करते.
• युनायटेड नेशन्स उच्चायुक्त निर्वासित (UNHCR): निर्वासितांना आणि इतर विस्थापित व्यक्तींना संरक्षण आणि सहाय्य प्रदान करते.
• जागतिक बँक: विकसनशील देशांतील हवामान बदल अनुकूलन आणि आपत्कालीन जोखीम कमी करण्याच्या प्रकल्पांना समर्थन देते.