खाण्यापिण्याच्या बाबतीत चोखंदळपणावर मात: जागतिक स्तरावरील उपाय

खाण्यापिण्याच्या बाबतीत चोखंदळपणा, ज्याला इंग्रजीत 'फसी इटिंग' असेही म्हणतात, ही जगभरातील पालकांसाठी आणि काळजीवाहूंसाठी एक सामान्य चिंता आहे. जरी हा विकासाचा एक सामान्य टप्पा असला तरी, तो मुले आणि प्रौढ दोघांसाठीही तणाव आणि चिंता निर्माण करू शकतो. हा सर्वसमावेशक मार्गदर्शक खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाबद्दल, त्याच्या कारणांबद्दल आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, विविध सांस्कृतिक आणि आहाराच्या संदर्भात लागू होणाऱ्या व्यावहारिक उपायांबद्दल सखोल माहिती देण्याचा प्रयत्न करतो.

खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाला समजून घेणे: केवळ 'नखरे' नव्हे

खाण्यापिण्याच्या बाबतीत चोखंदळ असण्याची नेमकी व्याख्या करणे आव्हानात्मक आहे, कारण 'चोखंदळ' काय मानले जाते हे संस्कृती आणि वैयक्तिक आवडीनिवडीनुसार बदलते. तथापि, काही सामान्य वैशिष्ट्यांमध्ये यांचा समावेश आहे:

• मर्यादित अन्न प्रकार: त्यांच्या वयोगटातील मुलांच्या तुलनेत खूपच कमी प्रकारचे पदार्थ खाणे.
• अन्न नकार: नवीन किंवा विशिष्ट पदार्थ सातत्याने नाकारणे.
• निओफोबिया (Neophobia): नवीन पदार्थ खाण्याची भीती.
• जेवणाच्या वेळेत व्यत्यय: जेवणाच्या टेबलवर न बसणे किंवा आरडाओरडा करण्यासारखे नकारात्मक वर्तन प्रदर्शित करणे.
• तीव्र अन्न प्राधान्ये: चव, पोत, रंग किंवा सादरीकरणाबद्दल खूप विशिष्ट प्राधान्ये असणे.

हा फक्त खाण्यापिण्याचा चोखंदळपणा आहे की आणखी काही?

सर्वसामान्य खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाला आणि त्यामागील गंभीर समस्यांना वेगळे करणे महत्त्वाचे आहे. जरी बहुतेक चोखंदळपणा हा एक सामान्य टप्पा असला तरी, सातत्यपूर्ण आणि टोकाचा अन्न नकार अधिक गंभीर समस्या दर्शवू शकतो, जसे की:

• अवॉइडंट/रिस्ट्रिक्टिव्ह फूड इनटेक डिसऑर्डर (ARFID): खाण्यात रस नसणे किंवा संवेदी वैशिष्ट्ये, गुदमरण्यासारख्या वाईट परिणामांची भीती किंवा दिसण्याबद्दलच्या चिंतेमुळे विशिष्ट पदार्थ टाळणे हे याचे वैशिष्ट्य आहे. ARFID मुळे लक्षणीय वजन घटणे, पोषणतत्वांची कमतरता आणि मनोसामाजिक कमजोरी येऊ शकते आणि यासाठी व्यावसायिक मूल्यांकन आणि उपचारांची आवश्यकता असते.
• संवेदी प्रक्रिया समस्या (Sensory Processing Issues): ज्या मुलांना संवेदी प्रक्रिया अडचणी असतात, त्यांना पदार्थांचा पोत, वास किंवा चवीबद्दल अतिसंवेदनशीलता असू शकते, ज्यामुळे काही पदार्थ असह्य वाटतात.
• अन्न ऍलर्जी किंवा असहिष्णुता: मूळ ऍलर्जी किंवा असहिष्णुतेमुळे अस्वस्थता येऊ शकते आणि त्यामुळे अन्नाची नावड निर्माण होऊ शकते.
• वैद्यकीय परिस्थिती: काही वैद्यकीय परिस्थिती भूकेवर परिणाम करू शकतात किंवा जेवताना अस्वस्थता निर्माण करू शकतात.

जर तुम्हाला शंका असेल की तुमच्या मुलाचा खाण्यापिण्यातील चोखंदळपणा यापैकी कोणत्याही घटकांशी संबंधित असू शकतो, तर बालरोगतज्ञ, नोंदणीकृत आहारतज्ञ किंवा थेरपिस्टकडून व्यावसायिक सल्ला घेणे आवश्यक आहे.

खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाची कारणे उलगडणे

खाण्यापिण्याच्या बाबतीत चोखंदळपणा अनेकदा बहुघटकीय असतो, म्हणजेच तो अनेक घटकांच्या संयोगातून उद्भवतो. काही सामान्य कारणांमध्ये यांचा समावेश आहे:

• विकासात्मक टप्पा: लहान मुले आणि बालके त्यांच्या विकासात्मक प्रक्रियेचा भाग म्हणून नवीन पदार्थांबद्दल स्वाभाविकपणे अधिक सावध असतात. हा 'फूड निओफोबिया' अनेकदा एक संरक्षक यंत्रणा असतो.
• शिकलेले वर्तन: मुले त्यांच्या वातावरणातून खाण्याच्या सवयी शिकतात. कुटुंबातील सदस्यांच्या अन्न निवडी, जेवणाची दिनचर्या आणि अन्नाबद्दलचा दृष्टिकोन पाहिल्याने त्यांच्या स्वतःच्या वर्तनावर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो.
• संवेदी संवेदनशीलता: आधी सांगितल्याप्रमाणे, संवेदी माहितीबद्दल वाढलेली संवेदनशीलता पोत, वास, चव किंवा दिसण्यावर आधारित अन्नाची नावड निर्माण करू शकते.
• नियंत्रण आणि स्वातंत्र्य: लहानपणी आणि बालवाडीच्या वयात, मुले स्वातंत्र्य आणि नियंत्रणासाठी प्रयत्नशील असतात. अन्न नाकारणे हे त्यांच्यासाठी स्वायत्तता दर्शवण्याचा एक मार्ग असू शकतो.
• मागील अनुभव: अन्नासोबतचे नकारात्मक अनुभव, जसे की गुदमरणे किंवा नावडता पदार्थ खाण्यास भाग पाडले जाणे, यामुळे कायमची नावड निर्माण होऊ शकते.
• पालकत्वाच्या शैली: अधिकारशाही आहार पद्धती (उदा. मुलांना खाण्यासाठी जबरदस्ती करणे) उलट परिणाम करू शकतात आणि खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाचे वर्तन वाढवू शकतात.
• सांस्कृतिक प्रभाव: सांस्कृतिक नियम आणि अन्न परंपरा अन्न प्राधान्ये घडवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. एका संस्कृतीत सामान्य किंवा इष्ट मानला जाणारा पदार्थ दुसऱ्या संस्कृतीत अपरिचित किंवा अनाकर्षक असू शकतो. उदाहरणार्थ, कोरियामधील किमची किंवा जपानमधील नाटो यांसारखे आंबवलेले पदार्थ तेथील मुख्य अन्न असले तरी, जे त्यांच्याशी परिचित नाहीत त्यांच्यासाठी ती सवयीची चव असू शकते.

खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणावर व्यावहारिक उपाय: एक जागतिक दृष्टिकोन

खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणावर मात करण्यासाठी संयम, सातत्य आणि योग्य दृष्टिकोनाची आवश्यकता असते. येथे काही प्रभावी धोरणे आहेत जी विविध सांस्कृतिक आणि आहाराच्या संदर्भात स्वीकारली जाऊ शकतात:

१. जेवणाचे सकारात्मक वातावरण तयार करा

जेवणाची वेळ ही एक सुखद आणि आनंददायक अनुभव असावा. सकारात्मक वातावरण निर्माण करण्यासाठी येथे काही टिप्स आहेत:

• लक्ष विचलित करणाऱ्या गोष्टी कमी करा: टेलिव्हिजन बंद करा, इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे दूर ठेवा आणि शांत व एकाग्र वातावरण तयार करा.
• कुटुंबासोबत एकत्र जेवा: कुटुंबातील सदस्यांसोबत जेवल्याने मुलांना सकारात्मक खाण्याच्या सवयी पाहण्याची आणि शिकण्याची संधी मिळते.
• आरोग्यदायी आहाराचा आदर्श ठेवा: मुले नवीन पदार्थ खाण्याचा प्रयत्न करण्याची अधिक शक्यता असते जेव्हा ते त्यांच्या पालकांना आणि काळजीवाहूंना त्याचा आनंद घेताना पाहतात.
• दबाव आणि जबरदस्ती टाळा: मुलांना खाण्यासाठी जबरदस्ती केल्याने अन्नाबद्दल नकारात्मक भावना निर्माण होऊ शकतात आणि खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाचे वर्तन वाढू शकते.
• प्रशंसा आणि प्रोत्साहन द्या: तुमच्या मुलाने नवीन पदार्थ चाखून पाहिल्याबद्दल त्याची प्रशंसा करण्यावर लक्ष केंद्रित करा, जरी त्याने फक्त एक छोटा घास घेतला तरी.

२. आहार देण्यामध्ये जबाबदारीची विभागणी लागू करा

आहारतज्ञ एलीन सॅटर यांनी विकसित केलेला हा दृष्टिकोन, आहार प्रक्रियेत पालक आणि मूल दोघांच्याही भूमिकांवर भर देतो. पालक मूल काय, केव्हा आणि कुठे खाईल यासाठी जबाबदार असतात, तर मूल किती खाईल (किंवा ते खाईल की नाही) यासाठी जबाबदार असते. हे मुलाला निरोगी चौकटीत स्वतःचे निर्णय घेण्यास सक्षम करते.

• संतुलित आहार द्या: विविध अन्न गटांमधील विविध पदार्थ द्या, जेणेकरून जेवण पौष्टिकदृष्ट्या पुरेसे असेल.
• नियमित जेवणाच्या वेळा निश्चित करा: तुमच्या मुलाची भूक नियंत्रित करण्यासाठी नियमित जेवणाचे वेळापत्रक स्थापित करा.
• पर्याय द्या, जबरदस्ती करू नका: तुमच्या मुलाला देऊ केलेल्या पदार्थांमधून कोणते पदार्थ खायचे आहेत हे निवडण्याची परवानगी द्या, कोणत्याही दबावाशिवाय किंवा जबरदस्तीशिवाय.

३. नवीन पदार्थ हळूहळू सादर करा

नवीन पदार्थ एका वेळी एक, लहान प्रमाणात सादर केल्याने चिंता कमी होण्यास आणि स्वीकृतीची शक्यता वाढण्यास मदत होते. याला कधीकधी 'एक घासाचा नियम' असे म्हटले जाते.

• परिचित पदार्थांपासून सुरुवात करा: नवीन पदार्थ कमी भीतीदायक वाटावेत यासाठी ते परिचित आवडत्या पदार्थांसोबत द्या.
• लहान भाग द्या: पूर्ण वाढपापेक्षा लहान चव कमी त्रासदायक असते.
• पदार्थ वेगवेगळ्या प्रकारे तयार करा: तुमच्या मुलाला आवडणारे पोत आणि चव शोधण्यासाठी वेगवेगळ्या स्वयंपाक पद्धती (उदा. भाजणे, वाफवणे, ग्रील करणे) वापरून पहा.
• वारंवार ओळख करून द्या: मुलाला नवीन पदार्थ स्वीकारायला अनेक वेळा (कधीकधी १०-१५ वेळा किंवा त्याहून अधिक) लागू शकतात. पहिल्या प्रयत्नानंतर हार मानू नका!

४. मुलांना अन्न तयार करण्यात सामील करा

मुलांना जेवणाचे नियोजन, किराणा मालाची खरेदी आणि स्वयंपाक यात सामील केल्याने नवीन पदार्थ खाण्यात त्यांची आवड वाढू शकते. मुले अनेकदा त्यांनी स्वतः तयार केलेली गोष्ट खाण्यास अधिक इच्छुक असतात.

• वयानुसार कामे द्या: तुमच्या मुलाच्या वयानुसार आणि क्षमतेनुसार योग्य कामे द्या, जसे की भाज्या धुणे, साहित्य ढवळणे किंवा टेबल मांडणे.
• हे मजेदार बनवा: अन्न तयार करणे ही एक मजेदार आणि आकर्षक क्रिया बनवा.
• स्थानिक बाजारपेठांना भेट द्या: तुमच्या मुलाला विविध प्रकारच्या ताज्या भाज्या आणि साहित्याची ओळख करून द्या.

५. सादरीकरण महत्त्वाचे आहे

अन्न ज्या प्रकारे सादर केले जाते त्याचा मुलाच्या ते खाण्याच्या इच्छेवर लक्षणीय परिणाम होऊ शकतो. या धोरणांचा विचार करा:

• मांडणी: ताटात आकर्षक पद्धतीने अन्न मांडा. मजेदार आकार तयार करण्यासाठी कुकी कटर्स वापरा किंवा भाज्यांची रंगीबेरंगी रचना करा.
• रंग: विविध रंगांची फळे आणि भाज्या द्या.
• पोत: पोताकडे लक्ष द्या. काही मुलांना गुळगुळीत पोत आवडतो, तर काहींना कुरकुरीत पोत आवडतो.
• डिप्स: भाज्यांसोबत হুমस किंवा दही यांसारखे आरोग्यदायी डिप्स द्या.

६. पर्याय देऊ नका

जेव्हा मूल दिलेले जेवण खाण्यास नकार देते तेव्हा पर्यायी जेवण दिल्याने खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाच्या वर्तनाला खतपाणी मिळू शकते. तुमच्या मुलाला पुरेसे अन्न मिळत आहे याची खात्री करणे महत्त्वाचे असले तरी, प्रत्येक वेळी नकार दिल्यावर वेगळे जेवण दिल्याने असा संदेश जातो की त्याच्या आवडीनिवडी नेहमीच पूर्ण केल्या जातील.

• मेनूला चिकटून रहा: जर तुमचे मूल दिलेले जेवण खाण्यास नकार देत असेल, तर तेच जेवण नंतर पुन्हा द्या.
• एक छोटा नाश्ता द्या: जर तुमचे मूल खरोखरच भुकेले असेल, तर जेवणांच्या मध्ये एक छोटा, आरोग्यदायी नाश्ता द्या, परंतु आवडते पदार्थ देणे टाळा.

७. संवेदी समस्यांचा विचार करा

जर तुम्हाला शंका असेल की तुमच्या मुलाला संवेदी प्रक्रिया समस्या आहेत, तर आहार देण्यामध्ये तज्ञ असलेल्या व्यावसायिक थेरपिस्टचा सल्ला घ्या. ते विशिष्ट संवेदी संवेदनशीलता ओळखण्यात आणि त्यावर उपाययोजना करण्यासाठी धोरणे विकसित करण्यात मदत करू शकतात.

• पोत बदला: जर तुमच्या मुलाला विशिष्ट पोत आवडत नसेल, तर तो बदलण्याचा प्रयत्न करा. उदाहरणार्थ, जर त्याला सफरचंदाचे जाडसर मिश्रण आवडत नसेल, तर ते बारीक करून द्या.
• तीव्र वास कमी करा: तीव्र वास काही मुलांसाठी असह्य असू शकतो. सौम्य औषधी वनस्पती आणि मसाले वापरून स्वयंपाक करण्याचा प्रयत्न करा.
• दृश्यात्मक साधनांचा वापर करा: दृश्यात्मक वेळापत्रक आणि चित्र कार्ड्स मुलांना जेवणाच्या वेळी काय अपेक्षा करावी हे समजण्यास मदत करू शकतात.

८. जागतिक उदाहरणे आणि जुळवून घेणे

वर नमूद केलेली तत्त्वे विविध सांस्कृतिक आणि आहाराच्या संदर्भात स्वीकारली जाऊ शकतात. येथे काही उदाहरणे आहेत:

• पूर्व आशिया: अनेक पूर्व आशियाई संस्कृतींमध्ये, कौटुंबिक-शैलीतील जेवण सामान्य आहे. मुलांना सामायिक केलेल्या ताटल्यांमधून विविध पदार्थ खाण्यासाठी प्रोत्साहित करा. भात आणि नूडल्ससारख्या परिचित आवडत्या पदार्थांसोबत नवीन पदार्थांचे छोटे भाग द्या. मसाल्याच्या पातळीबद्दल सावध रहा, कारण काही मुले मसालेदार पदार्थांबाबत संवेदनशील असू शकतात.
• लॅटिन अमेरिका: अनेक लॅटिन अमेरिकन आहारात मक्याच्या पोळ्या, बीन्स आणि भात हे मुख्य पदार्थ आहेत. नवीन भाज्या आणि प्रथिने हळूहळू सादर करा, त्यांना क्वेसाडिया किंवा टाकोसारख्या परिचित पदार्थांमध्ये समाविष्ट करा. फळांना गोड आणि आरोग्यदायी पर्याय म्हणून द्या.
• मध्य पूर्व: হুমस, फलाफल आणि पिटा ब्रेड हे मध्य पूर्वेतील सामान्य पदार्थ आहेत. मुलांना पिटा ब्रेडसोबत वेगवेगळे डिप्स आणि स्प्रेड्स वापरण्यासाठी प्रोत्साहित करा. नवीन भाज्या आणि औषधी वनस्पती लहान प्रमाणात सादर करा.
• आफ्रिका: अनेक आफ्रिकन पाककृतींमध्ये भात, कुसकुस किंवा बाजरी यांसारख्या धान्यांसोबत दिले जाणारे स्ट्यू आणि सॉस यांचा समावेश असतो. परिचित धान्यांसोबत नवीन स्ट्यू आणि सॉसचे छोटे भाग द्या. नवीन फळे आणि भाज्या हळूहळू सादर करा.
• युरोप: युरोपियन पाककृतींमध्ये खूप विविधता आहे, परंतु त्यात अनेकदा ब्रेड, पास्ता, बटाटे आणि चीज यांसारख्या मुख्य पदार्थांचा समावेश असतो. परिचित मुख्य पदार्थांसोबत नवीन भाज्या आणि प्रथिनांचे छोटे भाग द्या. मुलांना वेगवेगळ्या प्रकारचे ब्रेड आणि चीज वापरण्यासाठी प्रोत्साहित करा.

९. गरज पडल्यास व्यावसायिक मार्गदर्शन घ्या

जर तुम्ही तुमच्या मुलाच्या खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाबद्दल चिंतित असाल, किंवा जर त्याचा त्याच्या वाढीवर, विकासावर किंवा एकूण आरोग्यावर परिणाम होत असेल, तर आरोग्यसेवा व्यावसायिकांचा सल्ला घ्या. बालरोगतज्ञ, नोंदणीकृत आहारतज्ञ किंवा थेरपिस्ट परिस्थितीचे मूल्यांकन करण्यास आणि तुमच्या मुलाच्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्यासाठी वैयक्तिक योजना विकसित करण्यास मदत करू शकतात. ते खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणामध्ये योगदान देणाऱ्या कोणत्याही मूळ वैद्यकीय किंवा मानसिक परिस्थितींना देखील नाकारू शकतात.

निष्कर्ष: प्रवासाला स्वीकारा

खाण्यापिण्याच्या चोखंदळपणाचा सामना करणे हा एक आव्हानात्मक पण शेवटी फायद्याचा प्रवास असू शकतो. मूळ कारणे समजून घेऊन, व्यावहारिक धोरणे अंमलात आणून आणि जेवणाचे सकारात्मक वातावरण निर्माण करून, पालक आणि काळजीवाहू मुलांना आरोग्यदायी खाण्याच्या सवयी आणि अन्नासोबत सकारात्मक संबंध विकसित करण्यास मदत करू शकतात. धीर धरा, सातत्य ठेवा आणि जुळवून घ्या आणि वाटेत मिळणाऱ्या लहान विजयांचा आनंद साजरा करा. प्रत्येक मूल वेगळे असते, आणि जे एका मुलासाठी काम करते ते दुसऱ्यासाठी काम करेलच असे नाही. महत्त्वाचे म्हणजे तुमच्या मुलासाठी आणि तुमच्या कुटुंबासाठी सर्वोत्तम काम करणारा दृष्टिकोन शोधणे, नेहमी त्यांच्या आरोग्याला प्राधान्य देणे आणि अन्नाबद्दल आयुष्यभराची आवड निर्माण करणे.