ग्लिनिंग: अन्न नासाडी आणि अन्न असुरक्षिततेवर एक जागतिक उपाय

अन्नाची नासाडी ही एक जागतिक समस्या आहे, ज्यामुळे पर्यावरणीय समस्या, आर्थिक नुकसान आणि व्यापक अन्न असुरक्षितता निर्माण होते. जागतिक स्तरावर उत्पादित होणाऱ्या अन्नापैकी अंदाजे एक तृतीयांश अन्न वाया जाते, ही एक धक्कादायक आकडेवारी आहे जी नाविन्यपूर्ण उपायांची तातडीची गरज दर्शवते. ग्लिनिंग, म्हणजेच शेतकऱ्यांच्या शेतातून कापणीनंतर राहिलेली पिके गोळा करणे किंवा ज्या शेतातून कापणी करणे आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर नाही अशा ठिकाणाहून पिके गोळा करण्याची प्रथा, अन्न नासाडी आणि भूक या दोन्ही समस्यांवर एक प्रभावी आणि व्यावहारिक उपाय देते. हा लेख ग्लिनिंगची संकल्पना, त्याचे फायदे, जगभरात राबवलेले विविध मॉडेल आणि तुम्ही त्यात कसे सामील होऊ शकता यावर प्रकाश टाकतो.

ग्लिनिंग म्हणजे काय?

ग्लिनिंग ही बायबलच्या काळापासून चालत आलेली एक प्राचीन प्रथा आहे. आज, याचा अर्थ अशा पिकांचे संकलन करणे जे अन्यथा वाया जातील. हे अनेक कारणांमुळे होऊ शकते:

• अतिरिक्त उत्पादन: बाजारातील चढ-उतार किंवा मागणीच्या अतिअंदाजामुळे शेतकरी विकू किंवा प्रक्रिया करू शकतील त्यापेक्षा जास्त उत्पादन करतात.
• बाह्य स्वरूपातील दोष: फळे आणि भाज्या किरकोळ डाग किंवा दोषांमुळे बाजारातून नाकारल्या जाऊ शकतात, ज्यामुळे त्यांचे पौष्टिक मूल्य किंवा चवीवर परिणाम होत नाही.
• कापणीतील अकार्यक्षमता: सुरुवातीच्या कापणीनंतर उरलेली पिके काढणे शेतकऱ्यांसाठी आर्थिकदृष्ट्या व्यवहार्य नसते.
• शेत सोडून देणे: कधीकधी मजुरांची कमतरता किंवा बदलती बाजार परिस्थिती यासारख्या अनपेक्षित परिस्थितीमुळे शेतं सोडून दिली जातात.

ग्लिनिंग हा एक 'विन-विन' (दोघांसाठी फायदेशीर) उपाय आहे. शेतकऱ्यांना कचरा कमी करता येतो आणि संभाव्यतः कर लाभ मिळू शकतात, तर फूड बँका आणि धर्मादाय संस्थांना गरजूंना वाटण्यासाठी ताजी, पौष्टिक उत्पादने मिळतात. स्वयंसेवकांना देखील एका अर्थपूर्ण कार्यात सहभागी होण्याचा फायदा मिळतो, जो त्यांना अन्न प्रणाली आणि त्यांच्या समाजाशी जोडतो.

ग्लिनिंग कार्यक्रमांचे फायदे

ग्लिनिंगमुळे अनेक फायदे मिळतात, जे केवळ गरजूंना अन्न पुरवण्यापलीकडे आहेत:

• अन्न नासाडी कमी करते: ग्लिनिंगमुळे खाण्यायोग्य अन्न कचराकुंडीत जाण्यापासून वाचते, ज्यामुळे मिथेन उत्सर्जन आणि अन्न कचरा विल्हेवाटीशी संबंधित इतर पर्यावरणीय परिणाम कमी होतात.
• अन्न असुरक्षिततेचा सामना करते: फूड बँका, सूप किचन आणि असुरक्षित लोकांना सेवा देणाऱ्या इतर संस्थांना ताजी, आरोग्यदायी उत्पादने पुरवते. यामुळे भूकेने त्रस्त असलेल्या व्यक्ती आणि कुटुंबांना पौष्टिक अन्नाची उपलब्धता वाढते.
• शेतकऱ्यांना आधार देते: शेतकऱ्यांना कचरा कमी करण्याचा, संभाव्यतः कर कपातीसाठी पात्र ठरण्याचा आणि त्यांची सार्वजनिक प्रतिमा सुधारण्याचा मार्ग उपलब्ध होतो. काही प्रकरणांमध्ये, ग्लिनिंगमुळे शेतकऱ्यांना पुढील लागवडीसाठी शेत साफ करण्यास मदत होते.
• सामुदायिक सहभागाला प्रोत्साहन देते: ग्लिनिंग कार्यक्रम विविध पार्श्वभूमीच्या स्वयंसेवकांना एकत्र आणतात, ज्यामुळे अन्न नासाडी आणि भूकेच्या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी सामुदायिक भावना आणि सामायिक जबाबदारी वाढीस लागते.
• जनजागृती करते: अन्न नासाडी, अन्न असुरक्षितता आणि शाश्वत अन्न प्रणालीच्या महत्त्वाबद्दल जागरूकता निर्माण करते. सहभागींना शेतकऱ्यांसमोरील आव्हाने आणि पुरवठा साखळीच्या सर्व स्तरांवर अन्न नासाडी कमी करण्याचे महत्त्व समजते.
• पर्यावरणीय फायदे: अन्न नासाडी कमी केल्याने हरितगृह वायू उत्सर्जन कमी होते आणि कृषी उत्पादनासाठी लागणाऱ्या नैसर्गिक संसाधनांवरील ताण कमी होतो.

ग्लिनिंग उपक्रमांची जागतिक उदाहरणे

स्थानिक संदर्भ आणि गरजांनुसार जगभरात ग्लिनिंग कार्यक्रम विविध स्वरूपात अस्तित्वात आहेत. या उपक्रमांमधील विविधता दर्शवणारी काही उदाहरणे येथे आहेत:

उत्तर अमेरिका

युनायटेड स्टेट्समध्ये, एंड हंगर (End Hunger) आणि अम्पलहार्वेस्ट.ऑर्ग (AmpleHarvest.org) यांसारख्या संस्था बागकाम करणारे आणि शेतकऱ्यांना स्थानिक अन्न भांडारांशी (food pantries) जोडतात. अनेक स्थानिक फूड बँका स्वतःचे ग्लिनिंग प्रयत्न आयोजित करतात. या कार्यक्रमांमध्ये अनेकदा स्वयंसेवक शेतातून आणि बागांमधून अतिरिक्त पिके गोळा करतात. सोसायटी ऑफ सेंट अँड्र्यू ही ताजी उत्पादने गोळा करण्यासाठी आणि त्यांचे पुनर्वितरण करण्यासाठी समर्पित एक राष्ट्रीय संस्था आहे.

कॅनडामध्ये, फूड रेस्क्यू (Food Rescue) आणि असंख्य स्थानिक फूड बँकांचे ग्लिनिंग कार्यक्रम आहेत, जे शेतांसोबत भागीदारी करून अतिरिक्त उत्पादने गोळा करतात आणि गरजू समुदायांना वितरित करतात. अनेक उपक्रम स्थानिक समुदाय गट आणि स्वयंसेवकांद्वारे चालवले जातात.

युरोप

युनायटेड किंगडममध्ये, फीडबॅक ग्लोबल (Feedback Global) सारख्या संस्था अन्न नासाडी कमी करण्यासाठी आणि ग्लिनिंग उपक्रमांना समर्थन देण्यासाठी कार्य करतात. ते शेतकरी आणि स्वयंसेवकांसोबत मिळून अतिरिक्त उत्पादने गोळा करतात आणि धर्मादाय संस्थांना वितरित करतात. अनेक स्थानिक उपक्रम शेतकऱ्यांच्या नेतृत्वाखाली चालतात, जे त्यांच्या स्वतःच्या शेतातील कचरा कमी करण्यावर आणि स्थानिक संस्थांना दान करण्यावर लक्ष केंद्रित करतात.

फ्रान्समध्ये, सुपरमार्केट आणि रेस्टॉरंट्सद्वारे अन्नदानास प्रोत्साहन देण्यासाठी कायदे लागू केले गेले आहेत, ज्यामुळे अन्न नासाडी कमी होते आणि फूड बँकांना आधार मिळतो. जरी हे पारंपरिक अर्थाने "ग्लिनिंग" नसले तरी, या कायद्यामुळे गरजूंना पुनर्वितरणासाठी खाण्यायोग्य अन्नाची उपलब्धता लक्षणीयरीत्या वाढली आहे. अनेक संघटना बाजार आणि शेतातून न विकल्या गेलेल्या परंतु पूर्णपणे खाण्यायोग्य उत्पादनांचे संकलन आयोजित करतात.

ऑस्ट्रेलिया

सेकंडबाइट (SecondBite) सारख्या संस्था शेतकरी, घाऊक विक्रेते आणि किरकोळ विक्रेत्यांसोबत काम करून अतिरिक्त अन्न वाचवतात आणि देशभरातील सामुदायिक अन्न कार्यक्रमांना वितरित करतात. त्यांचा शेतातून आणि बाजारातून अन्यथा टाकून दिल्या जाणाऱ्या उत्पादनांच्या पुनर्प्राप्तीवर विशेष भर आहे.

आफ्रिका

आफ्रिकेच्या काही भागांमध्ये औपचारिक ग्लिनिंग कार्यक्रम कमी प्रचलित असले तरी, अनेक समुदायांमध्ये शेतातून उरलेली पिके गोळा करण्याची पारंपरिक प्रथा अस्तित्वात आहे. या प्रथा अनेकदा अनौपचारिक आणि समुदाय-आधारित असतात, ज्या अन्नाचे गरजूंपर्यंत वितरण करण्यासाठी स्थानिक ज्ञान आणि नेटवर्कवर अवलंबून असतात. या पारंपरिक पद्धतींची कार्यक्षमता आणि टिकाऊपणा सुधारण्यासाठी संस्था स्थानिक समुदायांसोबत काम करू लागल्या आहेत. अनेक उपक्रम काढणीनंतरच्या हाताळणी आणि साठवणुकीत सुधारणा करण्यावर लक्ष केंद्रित करतात जेणेकरून नुकसान कमी होईल आणि अधिक अन्न उपलब्ध होईल.

आशिया

भारतात, विविध संस्था सुधारित साठवणूक आणि वाहतूक पद्धती यांसारख्या उपक्रमांद्वारे अन्न नासाडी कमी करण्यासाठी कार्यरत आहेत, तसेच नुकसान कमी करण्यासाठी शेतकऱ्यांना बाजारपेठांशी जोडत आहेत. औपचारिक ग्लिनिंग कार्यक्रम अजूनही विकसित होत असले तरी, अन्न नासाडी आणि अन्न असुरक्षिततेच्या समस्येवर लक्ष देण्याची गरज वाढत आहे. अनेक उपक्रम लग्न आणि मोठ्या कार्यक्रमांमध्ये होणाऱ्या अन्न नासाडीवर लक्ष केंद्रित करतात, जिथे मोठ्या प्रमाणात अन्न टाकून दिले जाते.

ग्लिनिंग कार्यक्रमांचे मॉडेल्स

उपलब्ध संसाधने, समुदायाच्या गरजा आणि कापणी केल्या जाणाऱ्या पिकांच्या प्रकारानुसार ग्लिनिंग कार्यक्रम विविध रूपे घेऊ शकतात. काही सामान्य मॉडेल्समध्ये यांचा समावेश आहे:

• स्वयंसेवक-आधारित ग्लिनिंग: हे कार्यक्रम शेतातून आणि बागांमधून अतिरिक्त पिके काढण्यासाठी स्वयंसेवकांवर अवलंबून असतात. स्वयंसेवकांची भरती अनेकदा सामुदायिक संस्था, शाळा आणि धार्मिक संस्थांमार्फत केली जाते. ते ग्लिनिंग समन्वयकाच्या मार्गदर्शनाखाली किंवा थेट शेतकऱ्यांसोबत काम करू शकतात.
• शेतकरी-नेतृत्वाखालील ग्लिनिंग: शेतकरी स्वतःचे ग्लिनिंग प्रयत्न आयोजित करू शकतात, स्वयंसेवकांना आमंत्रित करू शकतात किंवा अतिरिक्त पिके काढण्यासाठी स्थानिक फूड बँकांसोबत काम करू शकतात. हे मॉडेल अशा शेतकऱ्यांसाठी विशेषतः प्रभावी आहे जे अन्न नासाडी कमी करण्यासाठी दृढ वचनबद्ध आहेत.
• फूड बँक-समन्वित ग्लिनिंग: फूड बँका स्वतःचे ग्लिनिंग कार्यक्रम स्थापित करू शकतात, अतिरिक्त पिके ओळखण्यासाठी आणि काढण्यासाठी थेट शेतकऱ्यांसोबत काम करतात. हे मॉडेल फूड बँकांना मिळणाऱ्या अन्नाची गुणवत्ता आणि प्रमाण नियंत्रित करण्यास अनुमती देते.
• मोबाइल ग्लिनिंग: हे कार्यक्रम अतिरिक्त पिके काढण्यासाठी शेतात आणि बागांमध्ये जाण्यासाठी मोबाइल युनिट्सचा वापर करतात. हे मॉडेल दुर्गम किंवा वंचित भागात पोहोचण्यासाठी विशेषतः उपयुक्त आहे.
• कापणीनंतरची हाताळणी आणि साठवणुकीत सुधारणा: कापणीनंतर पिकांची हाताळणी आणि साठवणूक करण्याच्या पद्धतीत सुधारणा करण्याच्या उपक्रमांमुळे नुकसान लक्षणीयरीत्या कमी होऊ शकते आणि वापरासाठी उपलब्ध अन्नाचे प्रमाण वाढू शकते.

ग्लिनिंगमधील आव्हाने आणि उपाय

ग्लिनिंग अन्न नासाडी आणि अन्न असुरक्षिततेवर एक आश्वासक उपाय देत असले तरी, त्याला अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते:

• दायित्वाच्या चिंता: शेतकऱ्यांना त्यांच्या मालमत्तेवर ग्लिनिंग करताना स्वयंसेवकांना दुखापत झाल्यास दायित्वाची चिंता वाटू शकते. यासाठी स्पष्ट दायित्व माफी (liability waivers) आणि विमा पॉलिसी आवश्यक आहेत. सुरक्षित कापणी पद्धतींचे शिक्षण देखील महत्त्वाचे आहे.
• वाहतूक आणि लॉजिस्टिक्स: काढलेली पिके शेतातून फूड बँकांपर्यंत पोहोचवणे आव्हानात्मक असू शकते, विशेषतः ग्रामीण भागात. यासाठी विश्वासार्ह वाहतूक आणि रेफ्रिजरेशनची आवश्यकता असते. वाहतूक कंपन्या किंवा स्वयंसेवक चालकांसोबतची भागीदारी हे आव्हान दूर करण्यास मदत करू शकते.
• समन्वय आणि संवाद: यशस्वी ग्लिनिंग कार्यांसाठी शेतकरी, स्वयंसेवक आणि फूड बँका यांच्यात प्रभावी संवाद आणि समन्वय आवश्यक आहे. यासाठी स्पष्ट भूमिका आणि जबाबदाऱ्या, तसेच प्रभावी संवाद वाहिन्यांची आवश्यकता असते. ऑनलाइन प्लॅटफॉर्म आणि मोबाइल अॅप्सचा वापर संवाद आणि समन्वय सुधारू शकतो.
• मजुरांची उपलब्धता: पिके काढण्यासाठी पुरेसे स्वयंसेवक शोधणे आव्हानात्मक असू शकते, विशेषतः कापणीच्या हंगामात. शाळा, व्यवसाय आणि सामुदायिक संस्था यांसारख्या विविध माध्यमांतून स्वयंसेवकांची भरती केल्यास ही समस्या दूर होण्यास मदत होते. ओळख किंवा लहान मानधन यासारखे प्रोत्साहन दिल्याने स्वयंसेवकांना प्रेरणा मिळू शकते.
• निधी: ग्लिनिंग कार्यक्रमांना अनेकदा वाहतूक, उपकरणे आणि कर्मचाऱ्यांचे पगार यासारख्या खर्चांसाठी निधीची आवश्यकता असते. अनुदान, देणग्या आणि प्रायोजकत्व सुरक्षित केल्याने या कार्यक्रमांची आर्थिक स्थिरता सुनिश्चित होण्यास मदत होते.
• पिकांची योग्यता आणि हाताळणी: काही पिके त्यांच्या आकार, रूप किंवा नाशवंतपणामुळे ग्लिनिंगसाठी अधिक कठीण असतात. गोळा केलेल्या पिकांची गुणवत्ता आणि सुरक्षितता टिकवून ठेवण्यासाठी योग्य हाताळणी आणि साठवणूक तंत्र आवश्यक आहे.

ग्लिनिंगमध्ये कसे सहभागी व्हावे

तुमची पार्श्वभूमी किंवा स्थान काहीही असले तरी, ग्लिनिंगमध्ये सामील होण्याचे अनेक मार्ग आहेत:

• स्वयंसेवक बना: स्थानिक ग्लिनिंग संस्था किंवा फूड बँका शोधा ज्यांना पिके काढण्यासाठी स्वयंसेवकांची गरज आहे. आगामी ग्लिनिंग कार्यक्रम आणि संधींबद्दल जाणून घेण्यासाठी त्यांच्याशी संपर्क साधा.
• दान करा: पैसे किंवा वाहतूक किंवा उपकरणे यांसारखी संसाधने दान करून ग्लिनिंग संस्थांना आर्थिक सहाय्य करा.
• माहितीचा प्रसार करा: ग्लिनिंग आणि त्याच्या फायद्यांविषयी आपल्या मित्र, कुटुंब आणि सहकाऱ्यांसोबत माहिती सामायिक करून जागरूकता निर्माण करा. ग्लिनिंग कार्यक्रम आणि संस्थांचा प्रचार करण्यासाठी सोशल मीडियाचा वापर करा.
• समर्थन करा: अन्न नासाडी कमी करण्यास आणि ग्लिनिंगला प्रोत्साहन देणाऱ्या धोरणांना समर्थन द्या, जसे की अतिरिक्त पिके दान करणाऱ्या शेतकऱ्यांसाठी कर सवलत.
• ग्लिनिंग कार्यक्रम सुरू करा: तुमच्या परिसरात ग्लिनिंग कार्यक्रम नसल्यास, एक सुरू करण्याचा विचार करा. गरज तपासण्यासाठी आणि योजना विकसित करण्यासाठी स्थानिक शेतकरी, फूड बँका आणि सामुदायिक संस्थांशी संपर्क साधा.
• घरी अन्न नासाडी कमी करा: जेवणाचे नियोजन करून, अन्न योग्यरित्या साठवून आणि अन्नाच्या कचऱ्यापासून कंपोस्ट खत बनवून आपल्या घरात जबाबदार अन्न वापर आणि कचरा कमी करण्याची सवय लावा.

ग्लिनिंगचे भविष्य

अधिक शाश्वत आणि न्याय्य अन्न प्रणाली निर्माण करण्यात ग्लिनिंग महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावण्याची क्षमता ठेवते. जशी अन्न नासाडी आणि अन्न असुरक्षिततेबद्दल जागरूकता वाढेल, तशीच ग्लिनिंगसारख्या नाविन्यपूर्ण उपायांची मागणीही वाढेल. ग्लिनिंग कार्यक्रमांचा विस्तार करून, शेतकऱ्यांना पाठिंबा देऊन आणि स्वयंसेवकांना सामील करून, आपण अन्न नासाडी कमी करू शकतो, भूकेशी लढू शकतो आणि मजबूत समुदाय तयार करू शकतो. ग्लिनिंगचे भविष्य सहकार्य, नाविन्यता आणि प्रत्येकाला पौष्टिक अन्न मिळावे यासाठीच्या वचनबद्धतेवर अवलंबून आहे. या कार्यक्रमांचा प्रभाव वाढवण्यासाठी कोल्ड स्टोरेज आणि वाहतूक यांसारख्या ग्लिनिंग पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक करणे देखील महत्त्वाचे ठरेल. शिवाय, कृषी शिक्षण आणि प्रशिक्षण कार्यक्रमांमध्ये ग्लिनिंगचा समावेश केल्याने शेतकऱ्यांच्या आणि अन्न प्रणाली व्यावसायिकांच्या भावी पिढ्यांमध्ये जागरूकता निर्माण होण्यास मदत होईल.

चला एकत्र येऊन ग्लिनिंगला एक मुख्य प्रवाह बनवूया आणि असे जग निर्माण करूया जिथे कोणीही उपाशी असताना अन्न वाया जाणार नाही.

स्रोत (Resources)

• फीडिंग अमेरिका (Feeding America)
• FAO - अन्न हानी आणि कचरा कमी करणे
• जागतिक अन्न कार्यक्रम (World Food Programme)